Ռուբեն ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ
Արեւելագետ
Երեւան
Օսմանյան կայսրությունում հայերի եւ բնիկ մյուս քրիստոնյա ժողովուրդների բռնի իսլամացման քաղաքականությունը, որը սկսվել էր դեռեւս սելջուկների տիրապետման ժամանակ, առավել ակտիվ կերպով կիրառվեց 19-րդ դարում եւ 20-րդ դարի սկզբին, ինչի հետեւանքով նաեւ հազարավոր հայեր ենթարկվեցին կրոնափոխության: 1923թ. հռչակված Թուրքիայի Հանրապետությունում շարունակվեց ոչ թուրք ժողովուրդների ձուլման, այսինքն` թուրքացման քաղաքականությունը, որի նպատակն էր ստեղծել միատարր թուրքական պետություն:
Այսօր Թուրքիայում տեղի ունեցող մի շարք գործընթացների արդյունքում բավական ակտիվացել եւ օրակարգային է դարձել տարբեր ժամանակաշրջաններում բռնի իսլամացվածների եւ նրանց սերունդների հարցը: Եվ հետաքրքիր է դիտարկել Թուրքիայում գոյատեւած փոքրաթիվ հայկական քրիստոնյա համայնքի եւ բռնի իսլամացված ու երբեմն ծպտյալ քրիստոնյայի կենսակերպ վարող հայերի փոխհարաբերությունները:
Փաստերը ցույց են տալիս, որ ստամբուլահայ համայնքում եւս հայության տարբեր խմբերի փոխընկալման խնդիրը սուր է: Պետք է ասել, որ տարբեր կարծրատիպերով, կաղապարներով առաջնորդվող եւ դրանց մեծ տեղ տվող ստամբուլահայ համայնքն այնքան էլ հակված չէ հայության այլ` իրեն չնմանվող խմբերի հետ շփվելու: Այս խնդիրը բավական դիպուկ է նկարագրել պոլսահայ մտավորական, ՙԱկօս՚ թերթի լրագրող Բագրատ Էսդուգյանը. ՙՀայ հաւաքականութիւնը թէ չի գիտակցիր, որ իրմէ զատ հայեր ալ կան այս երկրի մէջ, եւ թէ չուզեր լսել անոնց գոյութիւնը: Մեր քաղքենի ըմբռնման մէջ տեղ չկայ այն հայուն որ քրիստոնեայ չէ: Այսօր ալ լսել չենք ուզեր բոլոր այն հայերուն մասին, որոնց կենցաղը նման չէ մեր քաղքենի սովորութիւններուն՚[1]: Էսդուգյանն անուղղակիորեն ընդունում է նաեւ, որ հենց իրենք` ստամբուլահայերը, ներկայումս խնդիր ունեն ճանաչել գավառներում վերապրած, ուծացման տարբեր աստիճանում գտնվող հայերի հետնորդներին, քանի որ օբյեկտիվ պատճառներով չեն տիրապետում խնդրին ամբողջությամբ եւ խորությամբ[2]:
Տարբեր տարիների Ստամբուլ տեղափոխված եւ երբեմն իրենց ազգային ակունքներին վերադարձած իսլամացված հայերի եւ ՙհին պոլսահայության՚ միջեւ կան որոշակի անջրպետներ, որոնք վնասում են համայնքի միասնությանը: Անգամ եկեղեցում պոլսահայերի եւ գավառահայերի հարաբերություններն ակնհայտ սառն են. “Հունիսի վերջին կիրակին Ս. Հարություն եկեղեցում էինք: Բակում մեկ տասնյակի հասնող ծերունիներ էին հավաքված: Նրանցից հեռու նստած էր երեսունին մոտ մի կին: Դիմագծերը կոպիտ էին, ձեռքերը` կոշտ, զգացվում էր գյուղացի լինելը: Նա միայնակ հեռվում նստած էր, կարծես սահմանագիծ կար եկեղեցու բակում սեղանի շուրջ նստած պոլսահայերի եւ նրա միջեւ, եւ ինքը չի կարող անցնել այդ սահմանը: Հետո իմացա, որ սասունցի հայ է եւ միայն վերջերս է տեղափոխվել Ստամբուլ, հայերեն ոչ մի բառ չգիտի”[3]:
Սակայն վերջին շրջանում կրոնափոխ հայերի շրջանում արձանագրվում են հետաքրքիր զարգացումներ, որոնք դրական ազդեցություն են ունենում հայության երկու խմբերի փոխընկալման վրա եւ ստիպում են, որպեսզի ավելի մեծ թվով ստամբուլահայեր առնվազն հետաքրքրություն ցույց տան խնդրին: Օրինակ, վերջին տարիներին Թուրքիայի կրոնափոխ հայության շրջանում ավելանում է տարիներով գաղտնի պահած հայկական ինքնության բացահայտման եւ երբեմն էլ նաեւ քրիստոնեություն վերընդունելու երեւույթը: Այսպես, Վանի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաբացումից հետո դիարբեքիրցի մի քանի ընտանիք ինքնաբացահայտվեցին` հայտարարելով, որ հայ են եւ ցանկություն հայտնեցին վերամկրտվել որպես հայ քրիստոնյաներ: Սակայն այս վերամկրտյալ հայերը միշտ չէ, որ լավ ընդունելություն են ստանում քրիստոնյա հայ համայնքում եւ ինչպես անցյալում, այսօր էլ որոշ թվով ստամբուլահայեր որոշակի խորթություն են ցուցաբերում նրանց հանդեպ: Դիարբեքիրցի մի հայ, ով վերընդունել է քրիստոնեություն, փոխանցում է, որ կրոնափոխ հայերը խնդիրներ են ունեցել Ստամբուլի հայ համայնքի հետ. մասնավորապես` տեղափոխվելով Ստամբուլ` նրանք որպես քուրդ են ընկալվել տեղի հայերի կողմից եւ անգամ չեն կարողացել իրենց երեխաներին կրթության տալ հայկական դպրոցներում: Դիարբեքիրցի մեկ այլ ինքնաբացահայտված հայ` Գյաֆուր Թուրքալը նշում է, որ իրենք, այսինքն` Դիարբեքիրում բնակվող կրոնափոխ հայերի սերունդները, ճանաչում են իրար եւ համապատասխան շփումներ ունեն: Սակայն խոսելով քրիստոնյա հայերի հետ իրենց շփումների մասին` նա կարծիք է հայտնում, որ կա իրար ընկալման խնդիր, ավելին. “Քրիստոնյա հայերը արհամարում են մեզ, կարծես` մենք ենք այս վիճակը նախընտրել“:
Մեր կարծիքով, ուշադրության է արժանի իսլամացված հայերի եւ նրանց հետնորդների ընկալման հարցն իրենց շրջապատի թուրքերի, քրդերի, մի խոսքով` մուսուլմանների կողմից: Գաղտնիք չէ, որ Թուրքիայում ո°չ պետական, եւ ո°չ էլ հասարակական մակարդակով կրոնափոխ հայերին ՙիսկական մուսուլման՚ չեն համարել, եւ ներկայումս էլ մտածելակերպը չի փոխվել: Փաստերը բազմաթիվ են. բավական է նշել հանրապետական Թուրքիայում պետականորեն կիրառված որոշ պատժամիջոցներում կրոնափոխ հայերին ընդգրկելու հանգամանքը: Իրենք` կրոնափոխ հայերն են խոստովանում, որ իսլամ ընդունելու պարագայում անգամ իրենց իրական մուսուլման չեն համարում, եւ ՙգյավուր՚, ՙդյոնմե՚ (կրոնափոխ) որակումները միշտ ուղեկցում են իրենց: Օրինակ, 85-ամյա սասունցի, կրոնափոխ հայուհի Զեյնեփ Յըլմազը, ով բարեպաշտ մուսուլմանի համբավ ունի, ասում է. “Մենք հայ էինք, մուսուլման դարձանք, սակայն երբ տեղը գալիս է, մուսուլմանները մեզ կրկին ասում են. ՙԴուք հայ եք”: Սրանից չենք կարողանում ազատվել“[4]: Իսկ Դիարբեքիրում այսօր էլ մուսուլման հասարակությունը հստակ տարբերակում է կրոնափոխված հայերի սերունդներին` նրանց համար կիրառելով ՙֆիլա՚ (հայ) եզրը (տերմինը):
Հայկական համայնքում ծպտյալ եւ իսլամացված հայության ու նրանց հետնորդների ինտեգրման հարցում լուրջ եւ ամենեւին էլ ոչ երկրորդական դեր ու անելիքներ ունի նաեւ Հայ Առաքելական եկեղեցին` ի դեմս Կոստանդնուպոլսի Հայոց պատրիարքության: Փաստենք, որ եւ՛ Հայոց ցեղասպանության տարիներին, եւ՛ դրանից հետո արդեն հանրապետական Թուրքիայում Հայոց պատրիարքներն ակտիվորեն զբաղվել են բռնի իսլամացված կամ գավառներում մնացած, բայց ուծացման դատապարտված հայերի ետ վերադարձի խնդիրներով: Պոլսո ներկայիս պատրիարք Մեսրոպ Մութաֆյանն էլ դեռեւս 2007 թ. հայտարարել է. ՙՊետք չէ մոռնալ նաեւ, որ տեղահանութեան ընթացքին, տեղահան ըլլալէ փրկուելու համար, մեծ թիւով հայեր մահմետականութիւնը ընդունեցին: Մենք զանոնք եւս մեզմէ կը նկատենք՚[5]: Այսօր եւս Պոլսո Հայոց պատրիարքությունն իր ուշադրության կենտրոնում է պահում բռնի իսլամացված հայերի շրջանում տեղի ունեցող վերազարթոնքի գործընթացները եւ պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանն իր հարցազրույցներից մեկում մանրամասնում է իրենց դիրքորոշումը. “Թուրքիայում ցանկացած քաղաքացի կարող է դիմել անձնագրային բաժին եւ փոխել իր կրոնը: Սակայն չի նշանակում, որ քրիստոնեություն ընդունած մարդը մեր կողմից միանգամից հայ է ընկալվում: Դրա համար բավական ժամանակ է պահանջվում: Կա վեցամսյա դասընթաց, որի ընթացքում նայում ենք, թե նա ինչքան է հավատարիմ իր արմատներին, եւ եթե տեսնում ենք իր արմատներին վերադառնալու հաստատակամություն, ապա պատրիարքությունը տալիս է համապատասխան փաստաթուղթ, որով տվյալ անձը կարող է գնալ անձնագրային բաժանմունք եւ փոխել կրոնը` ընդունելով քրիստոնեություն: Այնուհետեւ այդ մարդը կնքվում է եւ դառնում Հայ Առաքելական եկեղեցու անդամ՚[6]: Վերջերս Արամ Աթեշյանը ներկայացրեց նաեւ կոնկրետ թվեր պաշտոնապես քրիստոնեություն վերընդունող հայերի մասին. ՙՏարեկան մոտ 60-70 հոգի վերականգնում են իրենց հայ քրիստոնեական ինքնությունը“[7]:
Ամփոփելով նկատենք, որ կրոնափոխ հայերը հայտնվել են յուրահատուկ վիճակում` շրջապատված համատարած անվստահությամբ. մուսուլման թուրքերի, քրդերի համար նրանք շարունակում են մնալ հայ, թուրքական պետության համար` անվստահելի կրոնափոխներ, իսկ քրիստոնյա հայերի մի մասի համար` օտար: Սակայն ընթացող զարգացումներում նկատվող դրական միտումները հույս են ներշնչում, որ Թուրքիայի հայության տարբեր խմբերի մոտ առաջացած հակասությունները եւ օտարությունն աստիճանաբար կարող են մեղմվել:
——————————————————–
1. Էստուգեան Բ., Գաւառի հայութիւնը, Ակօս, 01.08. 2008:
2. Նույն տեղում:
3. Բաղդասարյան Է., “Հրանտը նաեւ մեր զոհն էր”, www.hetq.am/am/society/istanbul-3/
4. Dinç G., Ermeni kökenli müslüman olan veya hıristiyan kalanlar birarada yaşıyor ve aynı şeyi söylüyor, Yeni Aktüel, 2007, 117. s.50.
5. Վարդանյան Ս., Կրոնափոխ համշենահայերի բարբառը, բանահյուսությունը եւ երգարվեստը, Երեւան, 2009, էջ 32:
6. Konuralp O., Turkiye Ermenilerinin gizli kalmis travmas?, – Hurriyet, 22.11.2009.
