Հայոց ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայի տարածքում մնացած հայերն ամենաքիչը գիտեին ցեղասպանության մասին

Հրանուշ ԽԱՌԱՏՅԱՆ
Ազգագրագետ
Երևան

Վերջին քսան տարիների ընթացքում շատ է խոսվում Հայոց ցեղասպանության շրջանում իսլամացած հայերի, նրանց ինքնության, թվաքանակի, նրանց նկատմամբ հայ ժողովրդի և Հայաստանի Հանրապետության բռնելիք դիրքի հարցերի շուրջ: Սա նոր խոսույթ է, չնայած հայերի իսլամացման, այդ թվում՝ զանգվածային իսլամացման երևույթը նոր բան չէ:«Նորը» տվյալ դեպքում այն է, որ Հայոց ցեղասպանության շրջանում իսլամացած հայերի մի մասը դեռևս լիարժեք չի ինտեգրվել թուրքական հասարակության սուննի հատվածի մեջ, մյուս հատվածն էլ, ինչպես հայտնի է դարձել վերջերս, կեղծում է իր իսլամությունը՝ ներքուստ դավանելով քրիստոնեություն և իր ինքնությունը հայկական համարելով, և հիմա քննարկվում է նրանց նկատմամբ թուրքական հասարակության և հայկական վերաբերմունքի հնարավորությունները:

Թուրքիայում իսլամացած հայերի նկատմամբ կա վատ թաքցրած անհանդուրժողականություն և անվստահություն, ինչը ժամանակ առ ժամանակ բարձրաձայնվում է քաղաքական հայտարարություններում, նրանց «մեղադրում են» քրդերին թուրքական իշխանությունների դեմ անհնազանդության սադրելու, նույնիսկ կազմակերպելու և ղեկավարելու գործողություններում, միաժամանակ պարբերաբար բարձրաձայնվում է այն տագնապը, որ իսլամացած հայերը պատրաստվում են վրեժ լուծել անցյալի համար: Այս ամենը թուրքական հասարակության ուշադրությունը սևեռում է իսլամացած հայերի վրա՝ «թույլ չտալով» նրանց ավարտել լիակատար թրքացումը (քրդացումը, արաբացումը):

Բայց այս մարդիկ խնդրահարույց են նաև Թուրքիայի քրիստոնյա հայկական շրջանակների համար: Նրանք մի կողմից ընկալվում են անվստահելի, «թուրքական ագենտ», մյուս կողմից՝ շատ խոցելի, ում հետ հայկական մտերմությունը կարող է վտանգել հենց այդ մարդկանց: Սա գիտակցվում է երկու կողմից էլ, և թե՛ իսլամացած ու ինքնությամբ ազգափոխված նախկին հայերի ժառանգներն են խուսափում քրիստոնյա հայերից, թե՛ քրիստոնյա հայերն են խուսափում իսլամացածներից: Սրան զուգահեռ իսլամացած հայերից քրիստոնեությանը վերադառնալու որոշ զարգացումներ կան, անշուշտ անհամեմատ քիչ, քան այդ մասին խոսվում է, բայց կան: Բոլորովին չի խոսվում, բայց կա նաև հակառակ երևույթը՝ քրիստոնեության և մահմեդականության մեջ կիսված որոշ ազգականների միջավայրերում շարունակվում է իսլամացման և քրիստոնեության հետ կապերը վերջնականապես խզելու գործընթաց:  Ազգականների մահմեդական հատվածը վախենում է, որ իրենց քրիստոնյա ազգականների առկայությունը մեծացնում է իրենց հանդեպ անվստահությունը:

Բայց իսլամացած և ինքնությամբ թրքացած (քրդացած, արաբացած) նախկին հայերի ժառանգների նկատմամբ թուրքական և հայկական շրջանակների առկա և հնարավոր հետագա վերաբերմունքը հարցի մի կողմն է: Հարցի մյուս կողմն այն է, որ 20-րդ դարն ինքնության նոր մակարդակներ, նոր հնարավորությունն էր բերել, կրոնական ինքնությունն իր կարևորությամբ տեղը զգալիորեն զիջել էր «պետության քաղաքացիությանը» և էթնիկական ինքնությանը, բայց Թուրքիայում նույնիսկ պաշտոնական աշխարհիկացման պարագայում էթնիկական ինքնությունները շարունակում էին ստորադասվել կրոնականին: Թուրքիայում «թուրքը» քաղաքացիական ինքնության այլ որակ է, այն փաստացի նշանակում է թուրքերեն խոսող սուննի: «Ոչ սուննին» «թուրք» լինել չի կարող:

Նույն տրամաբանությամբ՝ սուննի մահմեդականը «հայ» լինել չի կարող, քանի որ Թուրքիայում պաշտոնապես «հայ չկա», կա «քրիստոնեական», «հրեական» փոքրամասնություն: Պաշտոնապես ոչ քրիստոնյա հայի երեխան չի կարող հայկական դպրոց հաճախել, դպրոցն իրավունք ունի սպասարկել միայն քրիստոնյաներին: Եվ թուրքական կրթության վարչական բաժիններն ամեն տարի ստուգում են դպրոց ընդունվողների փաստաթղթերը՝ կա՞, արդյոք, նրանց մեջ ոչ քրիստոնեական փաստաթղթերով երեխա:

Արդյունքում առաջանում է ինքնությունների շփոթ, որից, անկախ կրոնական պատկանելությունից, հաճախ ուզում են դուրս պրծնել թուրքական էթնիկական ինքնություն չունեցող քաղաքացիները, այդ թվում՝ նախկինում իսլամացած հայերի այսօրվա ժառանգների որոշ ներկայացուցիչներ: Նրանք ուզում են լինել հայ մահմեդական: Սա անընդունելի է իշխանությունների և հասարակության մեծ մասի համար: Բայց սա անընդունելի է դարձել նաև Թուրքիայի քրիստոնյա հայերի համար: Նրանք պատրաստ չեն մահմեդական հայերին ընդունել իրենց ազգային միջավայր, չնայած շատերն ունեն մահմեդականացած ազգականներ: Հայաստանի հայությունը ձեռնպահ է մնում իր վերաբերմունքը սրա մասին բարձրաձայնելուց, բայց Հայ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչները երբեմն բարձրաձայն հայտարարում են, որ էթնիկական հայերը միայն քրիստոնյաներն են: Եվ հասարակությունը, կարծեք թե, համաձայն է սրա հետ:

Այնպես որ, ո՛չ «պետության առաջ», ո՛չ թուրք և հայ հասարակություններում «մահմեդական հայ»  չի կարող լինել, և նրանց շատ դժվար է շփվել թե՛ թուրքական, թե՛ հայկական ազգային շրջանակների հետ: Այստեղից էլ նոր հարցեր՝  ինչպե՞ս վերաբերվել ներկայումս քրիստոնեության վերադարձած կամ վերադառնալ ցանկացող հայերին, կամ՝ ինչպե՞ս վերաբերել հայի ազգային ինքնություն ունեցող, բայց մահմեդական մնալ ցանկացող հայերին:

Իսլամացած հայերի մեծ մասը ներկայիս Թուրքիայի գավառներում են, գյուղերում և քաղաքներում, և հազիվ թե այսօր հնարավոր լինի որևէ ստույգ տվյալ ունենալ նրանց մոտավոր թվի վերաբերյալ, առավել ևս՝ ըստ բաղադրիչների՝ սուննիացած թրքախոս-թրքացած, սուննիացած-թրքախոս-հայ, սուննիացած-քրդախոս-քրդացած, սուննիացած-քրդախոս-հայ, ալեվիացած զազախոս հայ, ալեվիացած-քրդախոս հայ և այլն: 20-րդ դարի ընթացքում նրանց այնքան տեղահանությունների են ենթարկել, որ հաճախ հայտնվել են նոր միջավայրերում, որտեղ նրանց անցյալի մասին ոչինչ չգիտեն: Բայց նոր տարածքներում բոլորը գիտեն, որ տեղահանությունների հետևանքով իրենց հարևանությամբ հայտնվածները կա՛մ քրդեր են, կա՛մ հայեր, և եթե նույնիսկ հստակ չգիտեն նրանց ծագումը, նրանք, այնուամենայնիվ, կասկածելիների մեջ են: Բայց այդ ընտանիքների երիտասարդները Ստամբուլ կամ Անկարա տեղափոխվելով՝ ավելի հեշտ ինտեգրվում են սուննի թրքական միջավայրերում և անհամեմատ հեշտությամբ խզում կապը անցյալի ինքնության հետ: Երբեմն էլ, ընդհակառակը, փնտրում են հայկական միջավայրեր, բայց շատ դժվար են կայանում նրանց հարաբերությունները:

ԽՍՀՄ շրջանում մենք գիտեինք, որ Ցեղասպանության տարիներին շատ հայեր են իսլամացել, բայց սկզբունքորեն ոչինչ չգիտեինք նրանց կյանքի, պրոբլեմների, փնտրտուքների, նրանց հանդեպ իշխանությունների և հասարակության վերաբերմունքի մասին: Սրանք հարցեր էին, որոնց նկատմամբ նույնիսկ իմանալու, առավել ևս՝ վերլուծելու տաբու կար:

Բայց եթե թեկուզ տեսականորեն գիտեինք,  որ Թուրքիայի Հանրապետությունում իսլամացած հայեր կան, ապա համարյա ոչինչ չգիտեինք այն մասին, որ Ստամբուլից զատ, Թուրքիայի գավառներում, հատկապես Արևմտյան Հայաստանի և Կիլիկիայի տարածքում նաև զգալի թվով  քրիստոնյա հայեր էին մնացել: Արդեն 30-ականներին նրանց մի մասը կրկին ենթարկվել է վտարումների, ներքին աքսորների, մի մասը շարունակել է իսլամանալ, բայց մի մասն էլ շարունակել է ինքն իրեն քրիստոնյա համարել՝ շատ բան չիմանալով քրիստոնեության մասին:

60-ականների կեսերին հայությանը ցնցել էր մի լուր, թե Արևմտյան Հայաստանի Սասունի Վարթոյի տարածքում հայտնաբերվել է հայերի մի մեծ գերդաստան, ովքեր Ցեղասպանության տարիներին մեծ ընտանիքով թաքնվել են Սասունի Ջուդի սարի անմատչելի անձավներում և շուրջ երեսուն տարի լիովին թաքուն ապրել են մեկուսի կյանքով՝ ամուսնանալով մեկը մյուսի հետ և սերունդ ունենալով: «Էրմենի Վարթո աշիրեթ» անվամբ քրդախոս այդ գերդաստանի մասին պատահական տեղեկություն էր ստացել Հրանտ Գյուզելյան քահանան, այցելել էր ցեղապետ Սիյամենթ Յաղբասյանին և «հայտնաբերել» արդեն բազմանդամ դարձած գերդաստանը: Երկար ընդմիջումից հետո դա Վարթո աշիրեթի հայերի առաջին հանդիպումն է եղել հայ հոգևորականի և, առհասարակ, հայի հետ, և նրա այցի շնորհիվ հայկական ցեղախումբը տեղեկացել է, որ Թուրքիայում, բացի իրենցից, դեռ կան քրիստոնյա հայեր:

Իրականում «Էրմենի Վարթո աշիրեթի» գոյությունը բացառիկ բան չէր: 60-ականների կեսերին աստիճանաբար «ինքնահայտնաբերվում» էին հայերի նորանոր խմբեր՝ Սասունում Բաթմանի Բիմեր, Արխունդ, Մոտկանի Փուրշենք, Արփի և այլ գյուղերում, Բալուի Քարաքոչան, Կեսարիայի Քըրքըսրաք և այլ գյուղերում, որտեղ նրանք ապրում էին մահմեդական քրդերի, արաբների կամ ալեվիների հարևանությամբ:  Այս գյուղերում մարդիկ իրենք իրենց քրիստոնյա էին համարում, ոչ պաշտոնական անունները հայկական անուններ էին և իրենց ընտանիքներում հաճախ հայերեն՝ բարբառով էին խոսում: Գյուղերի մեծ մասը հայերի կողմից լքված լեռնային գյուղեր էին, որտեղ աստիճանաբար հավաքվում էին գլխավորապես որբացած կամ թաքստոցներում փրկված և երկար դեգերումներից հետո դեռևս կենդանի մնացած առանձին հայեր և փորձում միմյանց նեցուկ լինելով նոր կյանք սկսել՝ միշտ խուսափելով վարչական մարմիններից, ժանդարմներից և ամեն կերպ ջանալով չգրգռել հարևաններին:

Օրինակ, Կեսարիայի մոտ գտնվող Քըրսքըսրաք լեռնային ալեվիական գյուղում ապաստան են տվել 45 փախստական հայերի եւ թաքցրել իշխանություններից: Սարգիս Էրքյոլը հիշում է. «Երբ որ աս ժամանակներուն մերինները [հայերը] կամաց-կամաց կը հաւաքուինկոր, Թուրքիոյ մէջ 1918 թուին էր, որ հայերը քիչ մը ընտանիք կազմել սկսան (պատմողը նկատի ունի Մուդրոսի զինադադարի պայմանագրից հետո ընկած ժամանակը-Հ.Խ.): 1923-են վերջը ժամդարմները գիւղերը կը կոխէին՝ հայերին գտնան: Օր մը մերին գիւղը հարիւրապետ մը կ’իմանակոր, որ հայ կայ, գիւղին մէջ մէկը կը մատնէկոր, որ հայ կայ: Մերինները եթէ իմանան, գիւղացիները եթէ իմանան, որ ժանդարմ պիտի գայ, անոնք անմիջապէս մերին պստիկները իրենց երեխաների մէջ կը խառնեն եղեր, մեծերն ալ հետեւի ախոռներուն մէջ կը պահեն եղեր…Մեր գիւղացիները շատ յարգի մարդեր են, մենք ինչ որ ծագում ունինք, անոնց կը պարտինք»:

Սասունի Բիմէր գիւղում ծնված եւ մեծացած չորս եղբայրները պատմում են. «Որքան մենք գիտենք մեր ընտանիքի պատմությունը, որքան մեր մեծերից լսել ենք, մեր պապերը բնիկ սասունցի եղած են: Սակայն ջարդերէն ետքը, փախած ըլլալով իրենց պապական գիւղերէն, շրջաններէն, մեր ծնողքը հայտնված են Անատոլիայի տարբեր վայրեր: Մայրս փոքրիկ աղջիկ է եղել, ինքը 34-ին ծնած է, բայց նոյնիսկ չգիտի, չի յիշում իր ծնունդին տեղը ուր էր: Երեսնականները հայերու համար դեռ շատ դժուար ժամանակներ էին, թաքնւում էին, կեղծում էին իրենց ինքնութիւնը, տեղից տեղ էին փոխւում: Տարբեր գիւղերում ապրեցան: Մայրս փոքր հասակում իր մայրը մեռաւ: Անոր մայրը մեռաւ մօրս ծնունդից քիչ ետքը: Ազգականներուն մեծ մասը զոհուած էին ջարդերուն: 40-45-ի ընթացքին, ճիշտ ժամանակը չի յիշեր մայրս, բայց այդ միջակայքին իրենց Սասունի Բիմէր գիւղը բերեցին: Բաթմանի մէջ է ադ գիւղը, Բաթմանի գիւղերէն է: Ինչքան մայրս կրնա յիշել` այդ գիւղն իրենք չընտրեցին: Այդ ժամանակ գիւղին մէջ միայն մէկ հայ ընտանիք կար: Մեծերը միշտ կ’ըսէին, որ կառավարութիւնն առհասարակ չէր ուզում, որ հայերը միասին ապրեն, եւ կենդանի մնացածներին ցրում էին տարբեր կողմեր: Մայրս նոյնիսկ չի իշում, թէ որ գիւղից իրենց Բիմէր բերեցին: Մայրս երկու եղբայր ունէր, իրմէ մեծ եւ իրմէ փոքր: Իր մօր մահէն ետք հայրը, այսինքն` մօրական մեծ պապս կրկին կ’ամուսնանայ: Մայրիկիս պապայի ընտանիքից միայն ինք մնացեր էր, բոլոր ազգականները սպանած էին»:

Իսկ ահա Սասունի Գոմք գյուղում փրկվածները վեց-յոթ տարեկան երեխաներ էին: Նրանց մեծացրել են արաբ համագյուղացիները: Գոմք գյուղից Աքթան եղբայրներն են պատմում. «Գիտեին իրենց հայ լինելը, բայց բոլորը մահմեդական էին: Շատ շուտ մոռացան հայերենը: Համարյա բոլորն այնտեղ ամուսնացել են տեղի արաբ աղջիկների կամ տղաների հետ… Հետագայում, արդեն երկրորդ սերնդում, տարբերություն չկար: Գյուղում բոլորը նույնն էին, թէ՜ ամուսնության հարցերում, թէ՜ հարաբերութիւններում: Ես արդեն փաստացի երրորդ սերունդն եմ: Հայրս է ծնվել, մայրս է ծնվել, մեծացել են, հետո մենք ենք ծնվել: Բայց նույնիսկ մենք բոլորս միմյանց ճանաչում ենք՝ ովքեր են հայերը: Համարյա ամբողջ Սասունում ենք ճանաչում: Մեկը քրդական ընտանիքում է մեծացել, մէկը՝ արաբական, բոլորը՝ մահմեդական, և միշտ միմյանց ասում էին՝ ով է հայկական ծագումով: Հայրս, որ հիմա 80 տարեկան է, բոլորին ճանաչում է»:

Տեղում, այո, միմյանց ճանաչում էին, բայց թե՜ նրանց մասին ոչինչ հայտնի չէր, թե՜ նրանք այլ բնակավայրերում մեկուսացած հայրենակիցների գոյության մասին չգիտեին, ինչպես չգիտեին, որ իրենցից զատ աշխարհում հայեր կան, որ Ստամբուլում հայկական պատրիարքարան կա, հայկական դպրոցներ կան, առավել ևս չգիտեին Խորհրդային Հայաստանի մասին: Ինչպես և Խորհրդային Հայաստանում չգիտեին նրանց գոյության մասին:

Ծագումով Սասունի Գոմք գյուղից, 1970-ին Մուշ տեղափոխված արաբախոս մահմեդական հայ եղբայրները, լինելով կոտորածներից 15 տարեկանում փրկված տղայի թոռները, պատմում են (թուրքերեն). «Ոչ հայրս, ոչ մայրս դպրոց չեն գնացել. կրթություն չեն ստացել, ինչ որ գիտէին՝ Սասունն էր ու Մուշը: Ջահիլ էր հայրս: Հա, մեկ էլ Բիթլիս գիտեին: Հայաստանի մասին առհասարակ չգիտէին: Երբ որ արդեն Մուշում էինք ապրում, հայրս ռադիոյով քրդական երգեր էր լսում Հայաստանից: Զարմանում էին, ասում էին՝ Էրմանիստան»:

Սասունի՝ Մոտկանի Փուրշենք գյուղում միչև ութսունականներն ապրած Հակոբը Սասունի հայերեն բարբառը գիտի, և 2011թ. բարբառով էր պատմում իր ընտանիքի մասին: Նա նույնպես ոչինչ չի իմացել ոչ այլ վայրերի հայութեան, ոչ Հայաստանի մասին. «Մենք մացինք հայ եւ Փուշուտ կեղ հայ մնաց, Նորշէն մնաց: Ըդ էրկու կէղեր մօտ ին իրար: Մեր մօտը եօթ-ութ տեղերում հայ քրիստոնեայ մարդ կէր: Միւսներ դարձան իսլամ: Գիտեինք, որ Ռուսաստանում հայլար [հայեր] կան: Ետքը իմացանք: Իստամբուլի հայերի մասին ալ ետքը իմացանք, գնացող-եկողներեն» (իմացել են 70-ական թվականներին – Հ.Խ.):

Սասունի Բիմեր գյուղի եղբայրները մի փոքր ավելի իրազեկված էին: Բիմերը գտնվում է Բաթմանում, սահմանակից է Սիրիայի հյուսիսին, որտեղ շատ հայ փախստականներ էին տեղավորվել, որոնց հետ որոշ ժամանակ շփումներ են եղել.  «Շատ քիչ գիտէինք: Գիտէինք, որ Հայաստան մը կայ, ռադիօ Երեւանը մեզի համար շատ ոգեւորիչ էր, քրդերէն հաղորդումներ կուտար: Մեզի համար կեանք կու տար: Դա օգնեց իմանալու, որ աշխարհում ուրիշ տեղ հայ կայ, եւ Հայաստան կայ: Յետոյ Սուրիան կար, Կամշլուն, հոն հայեր կ’ապրէին, ջարդէն ետքը շատ սասունցիներ հոն գացին: Կապեր կային, կ’երթային կու գային: Մեր գիւղացիներն առանց գիտնալու Հայաստան կայ հոստեղ, իրենք մեր կողմերէն գացին Սուրիա, Սուրիայէն հոս [Հայաստան] եկան, մեզի բարեւ կը ղրկէին կոր, կը վախնայինք կոր բարեւել, բայց կ’ըսէինք կոր` ինչպէ՞ս, ասո՞նք ալ իմըն են: Մեզի բարեւներ կը ղրկէին կոր, կ’ըսէ կոր ա՜ս, ա՜ս ընտանիքը բարեւ կ’ընենք կոր, ռադիոյով: Կը զարմանայինք կոր… Այն ատենը, սակայն, ոչինչ գիտէինք Պոլսոյ հայութեան մասին, բայց արդէն լուրեր կային, թէ պատրիարքարան կայ, դպրոց կայ» (հիշողությունը 60-ական թվականների մասին է – Հ.Խ.):

Բիմեր գյուղում հավաքված այս մարդիկ, որ արդեն հայերեն չգիտեին, քրդախոս էին, ուզում էին և ջանում էին հայ և քրիստոնյա մնալ, բայց չգիտեին ինչպես անել դա. «Մեր գիւղին մէջ իմացող մարդ չիկար: Մեր ծնողքը արդէն իրենց գիւղերէն դուրս, հոս-հոն մեծցած էին, սովորոյթները չի գիտէին: Քահանայ արդէն չի կար: Չեմ գիտեր, եթէ մեր ծնողքը անոնց տեսած, անոնց լսած ըլլային երբեւէ: Աս պատճառներեն մէկն էր, որ մեր գիւղում ով ինչպէս կարող էր, ինչպէս կը յիշէր` կ’ասէր հայկական բաները: Կը յիշե՝ վէճ կար, թէ պահքի ժամանակ ձուկ կարելի՞ է ուտել, չէ նէ` չէ: Մէկը չի կար ստոյգ բան ասէր: Անոնք վիճեցին, մինչեւ որոշում առան, թէ չուտել աւելի վստահելի է: Մեղք չգործածենք, մէկ անգամէն եօթը շաբաթը, մինչեւ Զատիկը պահքկը բռնենք» (պատմողը Բիմեր գյուղից է- Հ.Խ.):

Երբ 1966-ին Բիմեր գյուղի մոտ 300 մարդ կազմող քրիստոնյա հայերը, քրդերի հետ բախում ունենալուց հետո, խմբով տեղափոխվում են Ստամբուլ, մի նոր «Էրմանի Վարթո աշիրեթի» պատմություն է առաջանում. «Մէկ օրուան մէջ մեր տան մէջ մեր զատերը, մեր ցորենները հաւաքել էն յետոյ, ծախել էն յետոյ 1966 թիւին, կարծեմ Յունիս ամսին վերջին օրերը պէտք է ըլլար, նոյն օրը նոյն թիւին Պոլիս մեկնեց ան ամբողջ գիւղով, հայերը անշուշտ: Քառասուն ընտանիք եկան: Երեւի երեք հարիւր մարդ: Պոլիս տեղափոխուեցանք, բոլորնիս Պատրիարքարանի Մարիամ Աստուածածնի եկեղեցին, հին եկեղեցին մեզի տուին, բոլորը` 35-40 ընտանիք ասանկ տեսանք, երեք-չորս ամիս, մինչեւ որ մեզի օգնեցին: Արդեն Պոլիսին մասին նոր իմացած էինք, լուրեր կային, թէ պատրիարքարան կայ, դպրոց կայ: Երբ որ մենք պատրիարքարան հասանք, տեսանք, որ թուրքական կառավարութիւնը լուր ունեցաւ: Որովհետեւ թուրքական թերթ եկաւ, ես կը յիշեմ, որ թղթակից մը եկաւ, մեզի հետ քուրդերէն խօսեցաւ, ըսաւ ես սուրիացի եմ, հայ եմ: Միւս օրը թերթը գրեց, որ պատրիարքարանը Անատոլիէն հայերը կը բերէ կոր: Տեր Աստուած, ի՜նչ պատահեցաւ: Երբ որ ասանկ փունթէներով [տպագրական տառի չափ- Հ.Խ.] Հուրիէթ թերթին մէջ գրեց, մեր պատկերները թերթին մէջ դրաւ, պատրիարքարանը իբրեւ յանցանք ամբաստանելով, որ Անատոլիէն հայեր կը բերէ, կը հաւաքէ: Շնորհք Գալուստեանն էր պատրիարքը: Պատրիարքը կը հարցաքննեն, թէ ինչ նպատակով հայերը կը հաւաքէ: Յետոյ իմացանք, որ ճիշտ այն օրը, որ մենք գնացք պիտի նստէինք Պոլիս գնալու, Վարդոյին մէջ երկրաշարժ մը եղեր էր: Երբ Շնորհք Գալուստեանը խնդիրունեցաւ, ըսաւ, որ աս երկրաշարժէն փախողը ընտանիքներ են, որ հայ են, մենք ստիպուած ենք [ընդունել], բնաւ չէինք սպասեր: Ճիշտն այն է, որ բնաւ սպասուած, խօսուած, կազմակերպուած բան մը չէր, անանկ եկեր են, մենք ի՞նչ ընենք, մենք միայն անոնց օգնութիւն կու տանք կոր»:

Իմ հարյուրավոր հանդիպումներն այս մարդկանց և նրանց այսօրվա սերնդի ժառանգների հետ թույլ է տալիս անել ամենաանհավանական, ամենատարօրինակ թվացող եզրակացությունը՝ 1920-ականներին գավառներում փրկված հայերը մեծ հաշվով չգիտեին, թէ ինչ է եղել իրականում և գլխավորը՝ ինչ ծավալներով է եղել: Նրանք այդպես էլ չեն հասկացել, որ եղել է հայերի լիակատար կոտորած, ժամանակակից տերմինով՝ Ցեղասպանություն: 1915-ի կոտորածներից փրկված և Թուրքիայի գավառներում պատսպարվածների բացարձակ մեծամասնությունն այդպես էլ չի իմացել պատերազմում Թուրքիայի պարտության, Մուդրոսի համաձայնագրի, հայերի աքսոր կոչված աղետից փրկուած հայերի մի մասի վերադարձի, երկրորդ կոտորածի, թուրք-հայկական պատերազմի, Լոզանի պայմանագրի եւ այլ այս կարգի, իրենց կյանքին վերաբերող կարևորագույն իրադարձությունների մասին: Թուրքիայում ապրող այսօրվա հայերի պատմություններից առանձին պատառիկներ հնարավորություն են տալիս հասկանալու, որ նրանցից յուրաքանչյուրը որոշ իմացություն է ունեցել իր ընտանիքի, քաղաքի, գյուղի կամ, լավագույն դեպքում՝ իր պապերի ապրած գավառում տեղի ունեցած միայն որոշ դրվագների մասին: Փոխարենը իրենց կյանքի փորձով միշտ իմացել են, որ հայերի ներկայությունը, գոյությունը Թուրքիայում անցանկալի է, որ նրանց հետապնդում են, և որ իրենք պետք է ծայրահեղորեն մեկուսի ապրեն՝ եթե ուզում են ապրել: Նրանց պատմությունների որոշ հատվածներ ներկայացվում են առանց մեկնաբանությունների.

Ստամբուլ, Սարգիս Էրքյոլ, ծնված 1954-ին. «Հիմա ես լիսէյի առաջին դասարան էի, օր մը գրականութիւն մը կը կարդայինք կոր՝ ան 15-ին մահացեր է, միւսը 15-ին մահացեր է, մեր ընկերներէն մի մասը կ’ըսէր որ՝ արդէն ջարդին սպանեցին կ’ըսեն, մի մասը «ոչ» կ’ըսէր: Ետքը սկսանք ուսուցիչը քրքրել: Պարոն, ըսինք, ինչու՞ համար 15-ին մեռեր է իշտէ Գրիգոր Զօհրապ, Դանիէլ Վարուժանը, աս, ան… Ըսաւ որ ադ թուականներուն շատ մեծ հիւանդութիւն մը եղաւ, ամէնը մէկէն մահացան ըսաւ: Ասչափ, շրջանցեց: Մէկս միւսի` եալան սոյլիւյոր, եալան սոյլիւյոր՝ սուտ կ’ըսէ կ’ըսենք. մեր համար ասչափ լմնցաւ: Եա, չէիր կրնար խօսիլ ասանկ բան մը: Մեր ընտանիքին մէջն ալ չէին ըսեր: Շատ մեծ տղայ էի, համալսարանին շրջանաւարտ ըլլալ տարիքն էի, որ հայերին ցեղասպանութեան մասին իմացանք: Ասիկա շատ հետաքրքիր է, ո՞ր թուականն էր, մոռցայ ես, Իւ Թերնոնին «Էրմենի Թաբուսը» գիրքը էլաւ (Նկատի ունի  Yves Ternon, Du nռgationnisme. Mռmoire et tabou. Desclռe de Brouwer, Paris 1999 գիրքը. – Հ.Խ.), ներողութիւն` ամէնէն առաջ «Նենէմին Մասալլարը», այսինքն` «մեծ մայրիկիս պատմութիւնները», հեքիաթները: Ատանկ գիրք մը ելաւ, դիարբաքըրցի քուրդ մըն է, ասի կարդացի ես, զարմացայ, չի կրցայ դիմանալ ես. իրեն մեծ մայրիկը հայ է եղեր, սա պէս կը սկսի կոր՝ իմ մեծ մայրիկ էս իմացածները ձեզի պատմեմ, բայց ես շատ չեմ հաւատար կոր, դուք ալ հաւատալ պարտաւոր չէք, բայց ես հաւատացած եմ, ասոնք կը պատմեմ կոր ձեզի: Ետքը անմիջապէս կ’ըսէ կոր՝ «Առտուն նախաճաշ ըրաւ, յետոյ կէսօրուան ճաշ պիտի ըլլայ»: Քուրդերուն կ’ըսէ կոր, իբրեւ առտու հայերին ջարդեցին, կէսօրին ձեզի պիտի ջարդեն: Հայու լեզուով մը ասանկ կը լմնցնա կոր. «մեզ առաւօտեան սպանեցին, ձեզ կէսօրին կը սպանեն»: Ան թուականներուն դժուար էր ասանկ բան ըսել: 80-ական թուականներուն է, ես համալսարանէն շրջանաւարտ եղած եմ, ամուսնացած եմ, մեծ մարդուն պէս եմ, եւ աս գիրքը կարդալէն վերջ, աս գիրքը շատ տպաւորեցաւ, ազդեց: Ամէն մարդ կը կարդա կոր աս գիրքը, եւ եարաբ ասի աս ի՞նչ բան է, բոլո՞ր հայերու հետ եղած է: Տեղահանութիւն կ’ըսենք մենք, աքսոր կ’ըսենք…հայրիկս կը խօսէր իշտէ. կ’ըսէր թէ սեֆէրբերլիք, սեֆէրբերլըքէն առաջ, սեֆէրբերլըք ալ աքսոր ըսեր է (Սեֆերբերլիք (seferberlik) – իրականում՝ զորահավաք, ռազմական մոբիլիզացիա: Պատերազմի սկզբում Սեֆերբերլիքով զորակոչված հայ տղամարդկանց հետագա ոչնչացումը բանակում գավառահայերի հիշողութեան մեջ այն նույնականացվել է հայ բնակչութեան աքսորի և աքսորի ճանապահի կոտորածների հետ- Հ.Խ.), ըշտէ մեր գիւղին մէջ սեֆէրբերլիքը տեղահանութեան իմաստով գործ կ’ածուի Թուրքիոյ մէջ՝ իշտէ աքսորէն առաջ, աքսորէն վերջ: Ասի Դիարբաքըրին մէջը ղալֆէ կ’ըսեն, մէկէլը սեֆէրբերլիք կ’ըսէ, մէկէլը ջարդ կ’ըսէ, մէկը աքսոր կ’ըսէ. ամէն տեսակ բան կ’ըսեն: Աս գիրքը կարդացի,- ալլահ, ալլահ, ասի մերին պատմութիւնին շատ կը նմանի կոր ըսի: Վերջը Իւ Թերնոնին գիրքը ելաւ, Էրմենի Թաբուսու գիրքին անունը, ֆրանսերէնից թարգմանուած: Կարդացի. ալլահ, ալլահ, կ’ըսեմ կոր, ասիկա Կիւրունի (Կիւրուն.- նկատի ունի իր հոր ծննդավայրը՝ Սեբաստիա վիլայեթի Սեբաստիա գավառի յուրուն քաղաքը.-Հ.Խ. ) մէջ եղած նիւթերուն եղած նոյն նմուշը եղեր է. Արաբկիր, Սասուն, ալլահ, ալլահ, ինչպէ՞ս կ’ըլլայ: Բայց չէի մտածեր, որ ամբողջ տարածքներում եղած է այդ բաները, հետաքրքիր բան մըն է: Վերջը Թանըր Աքչամէն (Թանէր Աքչամը ազգութեամբ թուրք պատմաբան է, որ ԱՄՆ-ում աշխատում է Հայոց Ցեղասպանութեան վերլուծութեան խնդիրների վրայ.-Հ.Խ.) գիրք մը ելաւ, անկէ վերջը հասկցանք, որ ցեղասպանութիւնը շատ լուրջ գործ մըն է եւ բոլոր աս սեֆէրբերլիք ըսուածը միայն մեր գիւղին մէջը չի եղեր, ամէն տեղը եղեր է… Բայց բան մը չգիտենք»:

Հիլդա Թիլլէր, Ստամբուլ, ծնված 20-րդ դարի հիսունականներին.- «Չեմ յիշէ կոր, ատանք մեծ բան մը չպիտի կարենամ ըսել: Գիտէի, որ մեծ մամաս ատանկ բաներ [բռնութիւուններ.-Հ.Խ.] ապրած է, միայն չէր խօսեր ատ նիւթին մասին: Ես Իստանբուլ ծնած եմ, մայրս Իստանբուլ ծնած է, մեծ մայրս, մամայիս կողմը եւ հայրիկիս կողմը` բոլորը սեբաստացի են, Սեբաստիայի կենտրոնէն: Մեծ ընտանիք են էղեր արդէն, մեծ մայրս 1915-ին գաղթած է, այսինքն, ջարդի պատճառով եւ Տէր-Զօր գացած է մինչեւ ըշտը Հալէպ, ինքը կը պատմէր` երեք անգամ, ծառայ ըլլալով, ծախուած է, կ’ըսէր: Յետոյ երբ 90 տարեկանին մահացաւ, 93-ին, արդէն վերջին շրջանին բաւական միտքը գացած էր եւ միշտ ատոնք կը յիշէր, միշտ ատոնք կ’ապրէր. «շէյխը էկաւ», «շեյխը գնաց», «զինուորները կու գան կոր մեզի պիտի կտրեն»: Մեծ հայրիկս ալ` մամայիս հայրիկն ալ, ան ալ սեբաստացի է էղեր, բայց մեծ մամայիս բաւական տարիք մեծ է էղեր, բայց իր կինը, ան ալ ջարդին կորսնցուցեր է, եւ 17 տարեկան մեծ մամաս իրմէ քսան տարի մեծ դեդէիս տուեր են, ամուսնացեր են: Իսկ հայրիկիս ընտանիքէն մեծ մայրիկս ալ շատ մեծ ընտանիքէն մէկ իր եղբայրը եւ ինքը մնացեր են, Իստանբուլ կարծես որբանոց եւ այլն, ատ տեղերը մնացած են: Հիմա ես մէկ հատ հօրաքոյր մը ունէի շատ տարիներ առաջ, ըսեմ ձեզի 60-ական թուականներուն, 24 Ապրիլին սեւ հագուեր է, այդ օրը, եւ իրեն եղբօրը տղան ըսեր է որ, հօրաքոյր, ըսեր է, ինչու՞ սեւ հագուեր ես այսօր: Ան ալ ըսեր է` չե՞ս գիտեր, ապուշ, ըսեր է, մեծ հայրիկիդ մեռած օրն է այսօր: Իստանբուլը շատ չէր խօսուեր աս նիւթերը, հիմա վերջին շրջաններուն որ գիրքեր սկսաւ շատնալ ատ մասին, կը կարդամ»:

Գեւորգ Գալստեան, ծնուած 1943-ին, Ստամբուլ. «Եղեռնի ժամանակ մեր ընտանիքը չէ տուժած, արդեն Պոլիսում էին [19]15-ին: գիտեմ որ կնոջս կողմե պզտիկ բաներ մը եղած են, անոնք Թեքիլդաղ կ’ապրեին, ընտանիքեն մեկ մասը տեղահանված է, տարած են, բայց բնավ բան մը չէր գիտեր: Չէին խոսեր մեծ մայրիկները մեզի, ըսելով՝ աս տղան կըրնա դպրոց էրթա, և ասանք բաներ խոսի և կըրնա փորձանք գալ: Ընտանիքները անցյալին մասին բնավ չէին խոսեր: Ես երբեք, բացարձակ չեմ իմացել, թե 1915-ը ինչ է, 24-ը ապրիլի ինչ է, Գրիգոր Զոհրապը ով է, Ռուբեն Սևակը ով է, Սիամանթոն ով է, Կոմիտաս… Կոմիտասի [անվան.-Հ.Խ.] երգչախումբի մեջ էի, Կոմիտասի անունը իմացած էի, բայց ով ըլլալը չէի գիտեր, ինչ պարագային, մահանալը չէի գիտեր»:

Սասունի Բիմեր գյուղի չորս եղբայրներ, ծնված 20-րդ դարի հիսունականներին.- «Հայերուն յատուկ կոտորածները շատ չգիտէինք, միայն գիտէինք, ասիկա միշտ խօսք կ’ըլլար, աս ատենին համար քրդերին մէջ կ’ըսեն «ֆերմանէֆըլայէ» այսինքն` հայերին ջարդին պատահած ատենը (քրդերը քրիստոնյաներին, մասնավորապես հայերին «ֆըլա» են ասում.-Հ.Խ.): Միշտ կը գործածէին: Հիմա գիտենք, «ֆերման»՝ հրաման է, կանոնը, որ էլաւ, հայերը տեղափոխուեն: Տէր Զօրը տեղափոխուեն: Որ թուրքին ալ հարցնէք նէ, դուք ի՞նչ գիտէք «ֆերմանէֆըլայի» մասին, եթէ թուրքը քուրդերի շրջանը կ’երթա կոր, գիտեն որ ինչի մասին խօսի, ջարդի մասին խօսայ: Մեր գիւղացիները միշտ կ’ըսէին որեւէ մէկուն համար, օրինակ, «ադիկա ան ատեն մեր գիւղացի էր, ջարդին», «ան երեխան առանց հայր-մայր մեծցաւ, մեղք», «աս ընտանիքը նայեց ան ասանկ բաները, դաժանութիւնները», միշտ կը խօսան: Այրուած գիւղերուն մասին ամբողջը յայտնի էր եւ միշտ կը խօսան: Ատիկա բնաւ փակ թեմա չէր: Ազատ կարող էինք խօսել: Ինչ որ կը հասկնամ` այսօրուան աչքով, այնօրուան աչքով չեմ կրնար: Անոր համար կ’ըսեմ, որ մենք երեւակայութիւնն ալ նոյնը չունինք, որ ջարդը ասքան տարածուած, ասքան մեծ չափով եղած է: Ինչքան գիտեմ, մեր կողմերը ամէն քուրդը, ամէն սուրիանի [ասորի], ամէն հայը գիտէ, որ ջարդը ահագին զոհեր տուաւ, ամէնը գիտեն, որ թուրքը հայերը գիւղերէն հանելէն յետոյ անմիջապէս մեռցրած են»:

Յովսեփ Հայրենի.- «Ծնվել եմ 1960-ին, Ամասիայում: Ազգականներ քիչ ունէինք, քանի որ թե՜ հայրական, թե՜ մայրական կողմից ցեղասպանութեանը զոհեր տված ընտանիքի ժառանգ եմ: Ծնողներս երկուսն էլ շատ քիչ էին խոսում անցյալի դժվարութիւնների մասին: Մեր ընտանիքի և առհասարակ Ամասիայի ջարդերի ու գաղթի մասին վաղ տարիքի իմ սուղ գիտելիքները մասամբ ստացվել են մեծ մայրիկիս պատմություններով: Հայրս ծնուել է 1916-ին: Ընդամենը երկու տարեկան է եղել, երբ հորը սպանել են Թոփալ Օսմանի չեթեները, հավանաբար 1918-ին: Մեծ մայրիկիս պատմությունները գուցե հիշողությունների դրվագներ էին Թոփալ Օսմանի եւ նրա չեթեների վայրագությունների մասին: … Իմ՝ նախակրթարան հաճախելուս տարիներին Ամասիայում արդեն շատ քիչ հայեր կային, մոտ երեսուն ընտանիք: Տարբեր թաղամասերում էին ապրում: Այդ ընտանիքներն, իհարկէ, միմյանց այցելում էին, բայց մասնավոր ազգային կյանք չկար: Դա ես ավելի ուշ հասկացա, երբ ինքս ինձ հարցեր էի տալիս: Չեմ հիշում, որ մանկությանս տարիներին ջարդերի մասին խոսակցություններ լինէին, կամ՝ հայերի վիճակի մասին: Հնարավոր է, որ մեծերը միմյանց հետ այդ մասին խոսելիս լինէին, բայց դա կամ մեր՝ երեխաների ներկայությամբ չի եղել, կամ՝ իմ հիշողության մեջ չի պահպանվել: Այդ շրջանից «հայերին» սպառնացող վտանգն իմ մանկական զգացմունքներում կապ ուներ միայն Թոփալ Օսմանի մասին մեծ մայրիկիս պատմությունների հետ»:

Դերսիմ, Հագս գյուղ, Ռասուլ Քերիմօղլի, ծնված 20-րդ դարի հիսունականներին. «Իմ ծնողները, մեր պապերը վախենում էին այդ մասին խօսել: Առհասարակ մարդիկ վախենում էին մի բան պատմեին, իմացողը մահացաւ, գնաց, դրա համար մենք ի՞նչ ենք իմանում, մեզ ոչ մի բան չեն պատմել: Նույնը` մենք: Ոչինչ չենք պատմում մեր երեխաներին»:

Էրզրումի Բալու քաղաքի մոտ գտնվող Քարաքոչան գյուղում հաստատված հայ ընտանիքից սերված քառասնամյա Արսեն Կարակոչը պատմում է. «Քարաքոչանը չէ որ դատարակվել էր հայերից, և տարբեր կողմերից այդտեղ մարդիկ են գալիս ապրելու: Մահմեդական քրդեր: «Մեկը կար», որովհետև անունը Մուստաֆա էր, շատ, շատ ուշ իմացանք նրանց հայ լինելը: Նրանք իմ մեծ հայրիկից շատ ուշ էին եկել, որպէս քուրդ էին եկել, մենք էլ որպէս քուրդ գիտեինք իրենց: Ես պզտիկ էի, ջուր էի տանում այդ Մուստաֆային: Գյուղում մի լավ, պաղ աղբյուր կար, ահագին մարդ գնում էր այդ աղբյուրը, բայց նրանց իր դույլը չէր տալիս, միայն ինձ էր տալիս և խնդրում՝ իր համար ջուր բերեմ: Մի օր հարցրի մեծ հորս, թէ ինչու՞ միշտ միայն ինձ է խնդրում ջուր բերեմ իր համար, ինչու՞ ուրիշ երեխաների չի ասում: Մեծ հայրս ասաց՝ «տե՜ս, տղաս, նա քեզ շատ է սիրում, որովհետեւ դու հայ ես, այդ պատճառով է միշտ քեզ խնդրում: Նա էլ հայ է»: Ես շվարած էի մնացել՝ ինչպէ՞ս կարող է հայ լինել, եթէ մզկիթ է գնում, նամազ է բռնում, ինչպէ՞ս հայ է: Պապս ասաց՝ «վախից է այդպես անում»: Գաղտնի էին մնում, «որովհետև» վտանգ կար, բայց վտանգը տարբեր էր: Իմ մեծ հայրիկիս հայ լինելն արդէն սկզբից հայտնի էր: Իսկ ուշ եկածները, որ հայտնի չէին արել իրենց հայ լինելը, իրենք բոլորի համար մահմեդական էին, թղթերով մահմեդական էին, բայց միայն իրենք իրենց մէջ հայ էին, իրենք իրենց համար հայ էին: Հենց որ դա հայտնի եղավ, հենց որ այդ մասին խոսակցություններ եղան, արդէն վտանգաւոր էր»:

Շատ շատերի ծնողները խուսափել են պատմել իրենց իմացածը կամ վախից, կամ՝ խուսափելով իրենց զավակների մեջ թշնամական զգացմունքներ առաջացնել շրջապատող մահմեդականների նկատմամբ և հակադրվել նրանց, կամ՝ հենց իրենք, որ բանալով և կտրվելով իրենց ծնողների և առհասարակ հայկական միջավայրից, չեն իմացել և չեն պատկերացրել, թե իրականում ինչ է եղել, կամ՝ իրենց ինքնությունը շրջապատից թաքցնելու նպատակով: Շատերն, իհարկե, գիտեին/գիտեն իրենց ընտանիքների հետ տեղի ունեցածը, ոմանք՝ նաև իրենց հարևան բնակավայրերում տեղի ունեցածը, բայց սա՝այն դեպքում, երբ փրկվածները շարունակել են ապրել իրենց նախնիների բնակավայրում, ինչպես Սասունի Արխունդ գյուղում ծնված Գևորգը. «Ես ծնած եմ 1953 թուին: Սասունի Արխունդ գիւղը ծնած եմ, բայց իմ հայրիկս Սասունի Պերմ գիւղից է: Արխընդ եւ Պերմ իրարու մօտ գիւղեր են: [19]15 թուի ժամանակը Պերմի գիւղը առին, իմ ընտանիքս, իմ հայրիկս պատմել է, որ 47 հոգի էին իրենց ընտանիքը: Պերմի գիւղի մեր ընտանիքը 47 հոգի էին, մի երկու տան մեջ հաւաքել են եւ վառել են: Ինը հոգի կը փրկուին մեր ընտանիքից: Քառասունեօթը հոգիէն ինը հոգի կը փրկուի: Հայրիկս այդ ժամանակ եօթը տարեկան էր: Արխընդի մէջը լրիւ հայեր էին, բայց երբ որ կը քանդուի, ջարդեր կ’եղնին, արդէն Պերմի մէջն ալ հայ չմնայ, Արխընդի մէջ ալ հայ չմնայ: Արխընդի մէջ մի հայի մը ընտանիք կը մնայ»:

Կիլիկիայի տարածքի և Արևմտյան Հայաստանի լեռնային քրդական կամ ալեվիական, արաբական գյուղերում թաքնվող հայ ընտանիքները և/կամ առանձին հայեր  մի բան գիտեին՝ կառավարությունը հայերի դեմ է, և թաքստոցից դուրս գալը կամ բացահայտ հայ ապրելը վտանգավոր է: Հարցը, թե «ինչու՞ է կառավարությունը հայերի դեմ», առկա էր միայն Կ.Պոլսի որոշակի շրջանակներում և այդպես էլ Կ.Պոլսի հետ տևական ժամանակ առնչություններ չունեցող գավառահայության մեծ մասին չի հասել: Ժամանակի հրամայականը նրանց համար մեկն էր՝ թաքնվել, գոյություն պահպաանել, մինչև «տեսնենք ինչով կավարտվի այս ամենը»: «Այս ամենը» նրանցից շատ շատերի համար իրենց գյուղի, հարևան գյուղերի հետ պատահածն էր՝ հայերին աքսորում են կամ կոտորում: Ուրեմն, ով կենդանի է մնացել՝ պետք է թաքնվի: Եվ փաստացի թաքնված մնացին մինչև 20-րդ դարի վերջ:

Եվ «հայկական գործոնը» 20-րդ դարի վերջերին մի նոր շրջագիծ սկսեց՝ այս անգամ էլ կապվելով քրդական շարժումների հետ: Բայց ավելի լավ է՝ հայ տատ ունեցած քուրդ ուսուցչի խոսքերով ամփոփել. «Քրդական գործողությունները պետության կողմից միշտ որակվել են հայերի դրդում, միշտ մատնանշվել է դրանցում հայկական մասնակցությունը, եթե մի վատ բան է եղել` հայկական հետք են փնտրել: Պետության այդ մոտեցումը կայուն հասարակական կարծիք է ձևավորել: Դա պատճառներից մեկն է, որ մարդիկ ջանացել են խոր թաղել իրենց հայկական արմատները, և այսօր, իմ կարծիքով, շատերը նույնիսկ այդ մասին ուղղակի չգիտեն:… Քրդերը (նկատի ունի իսլամացած-քրդացած կամ քուրդ ներկայացող հայերին և նրանց ժառանգներին.- Հ.Խ.) ավելի շատ են պատմում, քան թուրքերը (նկատի ունի իսլամացած-թրքացած կամ թուրք ներկայացող հայերին և նրանց ժառանգներին.- Հ.Խ.): Թուրքերն առհասարակ չեն սիրում խոսել իրենց հայկական ծագման մասին»: