Բելառուսի հայերի սոցիալ-մշակութային փոխառնչությունները միգրացիոն համատեքստում

• 

Հետխորհրդային տարածաշրջանի հանրապետություններում լայնածավալ միգրացիոն տեղաշարժերի միտումները գնալով աճում են` ներառելով բնակչության նոր շերտեր և հատվածներ: Տնտեսական պատճառներով պայմանավորված՝ որոշ երկրների լրացուցիչ աշխատանքային ռեսուրսների պահանջ և տնտեսական այլ դժվարություններ, միգրացիան դառնում է հետխորհրդային հանրապետությունների հետ միջպետական հարաբերությունների կարևորագույն բաղադրիչ:

Այս ամենի համապատկերում  նշված պետությունների միջև  ձևավորվում են բավականին սերտ տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և այլ կապեր: Վերջին տարիներին  Հայաստանից դեպի նախկին խորհրդային երկրներ տեղի ունեցող արտագաղթի թիվը ևս ավելանում է: 

Այդ երկրների մեջ Բելառուսն առանձնանում է հայ միգրանտների հոսքերի ծավալներով, որոնք կշարունակեն աճել հետագայում եվրասիական տնտեսական միությունում ինտեգրման խորացման համատեքստում, աշխատուժի և կրթական միգրացիայի շրջանակներում:

Այս առումով առանձնակի կարևորվում է այնպիսի ուսումնասիրությունների իրականացումը, որոնք կդառնան գիտական հենք և կլրացնեն դաշտում առկա հետազոտությունների շարքը:

Հայաստանի և Բելառուսի հայերի սոցիալ-մշակութային կապերի  միգրացիոն համատեքստն ընկալելու նպատակով իրականացվել  է էթնոսոցիոլոգիական հետազոտություն հետևյալ մեթոդների համալիր կիրառմամբ. փաստաթղթերի վերլուծություն, ֆոկուս-խմբային հարցումներ, խորին հարցազրույցներ: 1

Ուսումնասիրելով դեպի Բելառուս վերջին միգրացիոն հոսքերը՝ պարզ դարձավ, որ դրանք առավելապես գյուղական շրջաններից են և կենտրոնացած են Լոռու մարզում: Այդ պատճառով, հետազոտության նպատակով ընտրվել են Լոռու մարզի Տաշիրի շրջանի Սարչապետ, Լեռնահովիտ և Մեծավան գյուղերի այն բնակիչները, որոնք Բելառուսում հարազատներ ունեն, կամ իրենք են  հանդիսանում աշխատանքային միգրանտներ:

Ելնելով ընտրանքի առանձնահատկություններից` ստացված տվյալներն արտահայտում են հիմնականում հայ-բելառուսական սոցիալ-մշակութային փոխառնչությունների որոշակի  կտրվածք, որոնք դրսևորվում են կենցաղային, գյուղական տնտեսվարման մշակույթի հայեցակետերով:

Հետազոտությունների իրականացումը մի կողմից կարևոր է Բելառուսում հայերի ինտեգրման տարբեր կողմերի բացահայտման համար, մյուս կողմից` Հայաստանի բնակչության զարգացող տեղաշարժերի ուղղվածության և  հաճախականության ընկալման  համար:  

Վերջին հարյուրամյակում Բելառուսը հանդիսացել է Հայաստանի բնակչության ակտիվ միգրացիայի տարածք: Բելառուսի Հանրապետությունը 1990-ականների սկզբին տարեկան ընդունել է նախկին ԽՍՀՄ մոտավորապես 10.000 քաղաքացի:  Դեպի Բելառուս հայերի միգրացիոն հոսքն  ավելացել է հատկապես 90-ականներին, որի արդյունքում Բելառուսի բնակչության հայկական մասը զգալիորեն ընդլայնվել է: Այսօր, համաձայն ոչ պաշտոնական տվյալների, Բելառուսում ապրում է շուրջ 30 հազար հայ: [2] Դրանց մեջ, ըստ պաշտոնական տվյալների, աշխատանքային հայ միգրանտների թիվը կազմել է մոտ 8 հազար: [3]

Բելառուսում հայերն ապրում են համախումբ ձևով և ստեղծել են իրենց էթնոմշակութային միջավայրը: Նրանք տեղաբաշխված են հիմնականում Մինսկում, Վիտեբսկում, Բրեստում, Մոգիլյովում, Գոմելում և Գրոդնոյում:[4] Միգրանտ հայերի շրջանում նկատվում է սեռատարիքային հարաբերակցության անհամաչափություն. նրանց մեծ մասը միջին տարիքի տղամարդիկ են: Ըստ Բելառուսում կատարված հետազոտությունների արդյունքների՝ «Բելառուսում աշխատանքային միգրացիայի գենդերային կազմը բնութագրվում է տղամարդկանց գերակշռությամբ (մոտավորապես 90% աշխատողներից)»:[5]

Համաձայն մեկ այլ հետազոտության տվյալների՝  Հայաստանից մեկնած միգրանտների 44.5%-ը որպես արտագաղթի հիմնական նպատակ նշել է հարազատների հետ վերամիավորվելը: 22.2%-ը լքել է երկիրը աշխատանքի բացակայության պատճառով, 11.1-ական տոկոսը` երկրաշարժի, ռազմական գործողությունների և այլ պատճառներով:[6] Սա հաստատվում է նաև մեր կողմից իրականացված հետազոտության տվյալներով, որտեղ հարցվածների մեծամասնությունը  մեկնելու հիմնական պատճառ են նշել հետևյալ  երեք պատասխանները` «ընտանիքի միավորումը», «երեխաներին մոտ լինելը»,  «բավարար ապրելամիջոց ունենալը»:

Հարկ է նշել, որ վերջին հարյուրամյակի ընթացքում հաստատված հայկական համայնքները արդեն հարմարվել են տարածաշրջանի բնակչությանը և նպաստել մշակույթի զարգացմանն ու միջմշակութային փոխազդեցությանը: Վերջին նոր հոսքերը հիմնականում աշխատանքային միգրանտների հոսքերն են իրենց ընտանիքներով, որոնք առաջացնում են նոր միջմշակութային գործընթացներ և տարբերվում են նախորդներից՝ ունեցած կապերով, մշակութային և հարմարման առանձնահատկություններով:

Նրանք հիմնականում զբաղված են գիտության, մշակույթի, ձեռնարկատիրության, գյուղատնտեսության ոլորտներով: Բելառուսում գործում են մի քանի հայկական կազմակերպություններ, որոնք ունեն ազգային, մշակութային ուղղվածություն, ինչը հնարավորություն է տալիս հայերին ստեղծել հարմարման հիմքեր, ինչպես նաև դառնալ միջմշակութային փոխառնչության օղակ: Հայերի հասարակական միավորումներ կան Գրոդնոյում, Մոգիլևում և Բոբրյուկում: 1991 թվականից Մինսկում գործում է կիրակնօրյա դպրոց, որտեղ հնարավորություն կա ուսումնասիրելու հայոց լեզուն և պատմությունը 7:

Այդ կազմակերպությունները կարող են ինստիտուցիոնալ խողովակ հանդիսանալ երկու մշակույթների միջև՝ իրականացնելով ճանաչողության և մերձեցման գործառույթներ: Սակայն, Բելառուսի  մշակութային տարրերի, արժեքների կամ ընդհանուր մշակույթի մասին տեղեկատվության փոխանցման գործում հիմնականում մեծ դեր ունեն անձնական կապերն ու շփումները. Հայաստանում միգրանտների հարազատների շրջանում բելառուսական մշակույթին ծանոթ լինելը պայմանավորված է հիմնականում Բելառուս մեկնելով և այնտեղ ժամանակավոր բնակվելով:

Հայերը հեշտորեն ինտեգրվում են բելառուսական հասարակությանը, քանի որ Բելառուսը և Հայաստանը միավորում են ինչպես նմանատիպ սոցիալ-տնտեսական, այնպես էլ մշակութային և պատմական պայմանները: Հաջող ինտեգրումն ապահովող գործոններից են նաև երկու երկրների խորհրդային անցյալը, կրոնական ընդհանրությունը,  հաղորդակցման լեզուն:

Բելառուսի հայերի համար ինտեգրման կարևոր նախապայման են նաև ընդունող երկրի ազգային նկարագրի մասին պատկերացումներն ու ընկալումները, երկու ազգերի մշակութային տարբերություններն ու ընդհանրությունները, մշակութային տարրերի յուրացումն ու ներմուծումը տվյալ միջավայր:  Բելառուսական մշակույթի մասին պատկերացումներն ամբողջանում են հետազոտության ընթացքում հարցված աշխատանքային միգրանտների, նրանց հարազատների պատասխաններում: Նշված պատասխանները խմբավորվել են մի քանի ուղղություններում.

   Բելառուսի մասին պատկերացումներ և գնահատականներ. հարցված միգրանտները կարևորել են  բելառուսներին նկարագրող հատկանիշները: Տրված գնահատականները հիմնականում դրական են` «շփվող», «անմիջական», «մաքրասեր», «քաղաքավարի», «միամիտ», «աջակցող», «կամեցող»: Բելառուսների մասին պատկերացումները փոխանցվում և տարածվում են նաև Հայաստանում ապրող հարազատների շրջանում, ինչն էլ ազդեցություն է ունենում նրանց մեկնելու նախատրամադրվածության վրա: Վերջինս սոցիալական հաղորդակցության, հարմարման համար նպաստավոր դաշտ է ստեղծում և ազդում  արտագաղթի  որոշման  վրա:

  Մշակութային տարրեր, տոներ և ավանդույթներ. հարցվածների կողմից մշակութային փոխհարաբերությունների կարևոր բնութագրիչներ են դիտարկվել բելառուսական հասարակությունում ընդունված այն տոներն ու իրադարձությունները, որոնց  հայ միգրանտները կարող են մասնակցել: Ըստ հարցվածների՝ բելառուսները հիմնականում նշում են եկեղեցական տոներ, խորհրդային ժամանակներից ավանդաբար նշվող տոներ, որոշ միջազգային տոներ: Հայերի ներգրավվածությունը այդ միջոցառումներին նպաստում է երկու ազգերի մերձեցմանը և մշակութային ընդհանուր տարածության ստեղծմանը: Տնտեսական գործունեության մշակույթ. հայ միգրանտների և իրենց հարազատների գնահատականներով տնտեսական մշակույթը Բելառուսում բավականին տարբերվում է Հայաստանից, նախ՝ ընդհանուր տնտեսության մասշտաբներով, ապա նաև` առանձին ճյուղերի տնտեսվարման մշակույթով: Համաձայն հարցվածների պատասխանների՝ Բելառուսի տնտեսությունն ուղղված է ներքին արտադրությանը, որն իրականանում է հիմնականում պետական պատվերի մեխանիզմով, իսկ տնտեսվարումն իրականանում է միավորումների (կոլեկտիվների)  սկզբունքով: Չնայած առկա տարբերություններին՝ հայ աշխատանքային միգրանտները կարողանում են գտնել իրենց տեղն աշխատաշուկայում և փոխանցել բելառուսական տնտեսվարման մշակույթը Հայաստան:

Այսպիսով, չնայած միջմշակութային փոխառնչության լայն շրջանակների, ինստիտուցիոնալ և բազմաշերտ կապերի, այնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ աշխատանքային միգրանտների մի ստվար հատված ներգրավված չէ միջմշակութային հաղորդակցման տարբեր մակարդակներում: Հիմնականում այդ կապերն արտահայտվում են կենցաղային շփումներում և առօրեական մշակույթում: Սա կարևոր է այդ մշակութային պայմաններում սեփական սոցիալական միջավայրի ձևավորման համար, ինչն էլ պայման է հանդիսանում դյուրին ադապտացիայի և հետագայում միգրանտների ընտանիքների վերամիավորման համար: Վերջինս իր հերթին հանգեցնում է մշակութային կարծրատիպերի, պատկերացումների տարածմանը, առօրեական մակարդակից ազդակներ հաղորդելով ավելի բարձր շերտեր՝ ընդգրկելով երկու երկրների սոցիալ-մշակութային փոխառնչությունների տարբեր օղակներ: 

Օգտագործված աղբյուրներ

1.       Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ ԳՊԿ (Գիտության պետական կոմիտե)  և ՀՀԲՀՀ (Հիմնարար հետազոտությունների Բելառուսական հանրապետական հիմնադրամ)  գիտական համատեղ   ծրագրերին տրամադրված ֆինանսական աջակցության միջոցների շրջանակներում: Ծրագրի ղեկավար՝ Ռ. Կարապետյան, «Բելառուսի հայերը Հայաստան-Բելառուս էթնոմշակութային կապերի միգրացիոն  համատեքստում. էթնիկական ավանդույթներ և ժամանակակից իրողություն»:

2. Погосян Г.А. «Гравитационный» Эффект Армянской Диаспоры и Белорусский Вектор Молодежной Миграции, Миграция и Демографическое Развитие Республики Беларусь и Сопредельных Стран, Демография. Социология. Экономика, Том 3, № 2, 2015, стр. 195.

3. Собеседник Армении. [Электронный ресурс] / – Режим доступа: http://www.sobesednikarmenii.ru/рубрики/диаспора/item/765-армяне-белоруссии. – Дата доступа : 15.10.2016.

4. Наринэ Аветян, Армянская Диаспора в Республике Беларусь /Социокультурные и социодемографические характеристики, Lambert academic publishing, 2015 с. 80.

5. Тимошенко, М.В. Современные тенденции развития внешней трудовой миграции в Республике Беларусь / В сб.: Миграционные мосты в Евразии. Сборник материалов VI международной научно-практической конференции «Роль миграции в социально-экономическом и демографическом развитии посылающих и принимающих стран Евразии: регионы Восточной Европы и Центральной Азии». Под ред. чл.-корр. РАН С.В. Рязанцева. –М.: Изд-во «Экон-Информ», 2014 г. – С. 248–252.

6. Лариса Васильева, Безгражданство в Беларуси: Социологический Портрет, Белорусский Журнал Международного Права и Международных Отношений. — 2002. — № 2, Стр 29.

7. Армянская община Минска. URL: http://arevain.narod.ru/obshchina.html (дата обращения: 19.12.2017)