Արդյո՞ք Ռուսաստանն ու Թուրքիան առճակատում են Կովկասում

Akharin Khabar (Իրան)

Ռուսաստանն ավանդաբար ծանրակշիռ դեր է խաղացել Կովկասի քաղաքական խճանկարում, և այժմ այդ դերը կարող է որոշ չափով  սովորականից  տարբերվել՝ հաշվի առնելով Թուրքիայի` տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական վերափոխումներ կատարելու և կարևոր քաղաքական խաղացող դառնալու ձգտումները: Կովկասյան տարածաշրջանի զարգացման գործում Ռուսաստանի ներկայությունը միշտ նկատելի է եղել, ցանկացած պատմական ժամանակաշրջանում և ցանկացած պայմաններում դա չէր կարող անտեսվել: Ռուսաստանի համար այստեղ ներկայությունը կարևոր էր, քանի որ այն մեծ նշանակություն ուներ Ռուսաստանի ազգային անվտանգության և նրա հարավային սահմանների տեսանկյունից:

Անկասկած, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Կովկասում հայտնվեցին այլ խոշոր աշխարհաքաղաքական խաղացողներ, սակայն Ռուսաստանի կարևորությունը դեռ մեծ է: Սա հստակորեն դրսևորվեց ղարաբաղյան հակամարտության ներկա փուլի շուրջ ստեղծված իրավիճակում: Ընդհանրապես, դեռևս Խորհրդային Միության պաշտոնական փլուզումից առաջ հակամարտող երկու կողմերն էլ ՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը, ձգտում էին Ռուսաստանին ներգրավել իրենց տարածքային վեճում՝ փորձելով հասնել եթե ոչ ուղղակի ներկայությանը բուն հակամարտության մեջ, ապա գոնե աջակցության: Ռուսաստանի համար, իր հերթին, առաջնահերթ խնդիրն էր կանխել ԱՄՆ-ի գլխավորած «աշխարհաքաղաքական Արևմուտքի» ազդեցության աճը և ուժեղացումը, ինչպես ամբողջ Կովկասում, այնպես էլ Սև ծովի հարակից շրջաններում: Միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ-ն ինքը՝ քսանմեկերորդ դարի առաջին տասնամյակներում, մեծ ջանքեր գործադրեց Սև ծովում իր ներկայությունն ամրապնդելու համար՝ տարածաշրջանի «ավելի մեծ անվտանգություն» ապահովելու պատրվակով:

Այնուամենայնիվ, ներկայումս Անկարայի, և որոշ չափով՝ Բաքվի վարքագիծը, տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական կարգը փոխելու ցանկությամբ, կարող է լրջորեն վնասել Ռուսաստանին: Միևնույն ժամանակ, թվում է, թե Ռուսաստանը ուշադիր հետևում է իրավիճակին և ամեն ինչ անում է իրադարձությունների նման զարգացումը կանխելու համար:

Թուրքիայի նկատմամբ Ռուսաստանի վերջնանպատակը

Անցած տարիների ընթացքում Ռուսաստանը, հնարավորության սահմաններում, փորձել է «պոկել» Թուրքիային արևմտյան պետությունների միացյալ ճակատից ՝ ի դեմս ՆԱՏՕ -ի դաշինքի, և դրա համար շատ ջանքեր է գործադրել: Թուրքիային С-400 հրթիռային համակարգերի վաճառքը այն գործիքներից մեկն է, որը նախատեսված էր այս նպատակին ծառայելու համար: Սա իսկապես հանգեցրեց նրան, որ Թուրքիան  բազմիցս ենթարկվեց ԱՄՆ-ի պատժամիջոցների սպառնալիքների, բացի այդ, Անկարան ամբողջովին դուրս է մնացել ՆԱՏՕ-ի F-35 մարտական ​​ինքնաթիռների արտադրության և վերազինման ծրագրից: Սկզբում Թուրքիան հույս ուներ այս ծրագրի միջոցով ամբողջությամբ արդիականացնել իր օդուժը: Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանը ցույց տվեց, որ չափազանց շահագրգռված է Թուրքիային իր վերջին զինատեսակներով մատակարարելու հարցում:

Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանը չի կարող հաշվի չառնել այն փաստը, որ Թուրքիան շարունակում է մնալ Հյուսիսատլանտյան դաշինքի անդամ երկիր: Եվ չնայած այն բանին, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կան շատ լուրջ հակասություններ՝ կապված Լիբիայում և հատկապես Սիրիայում տեղի ունեցող իրադարձությունների հետ, դժվար թե հնարավոր լինի պատկերացնել, որ Թուրքիան քայլեր կձեռնարկի լիովին խզելու ՆԱՏՕ-ի հետ իր կապն, անկախ այն բանից, թե ինչ տարաձայնություններ են առաջացել  Վաշինգտոնի և Անկարայի միջև:

Բացի բազմազան տնտեսական և ռազմական կապերից, որոնք Թուրքիան ունի Արևմուտքի, առաջին հերթին՝ Միացյալ Նահանգների հետ, ՆԱՏՕ-ի միջոցով, Անկարան նաև բավականին սերտ համագործակցություն ունի Դաշինքի հետ՝ անվտանգության և հետախուզության առումով. միասնական հարթակ ամբողջ Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանի վերաբերյալ կարևոր տեղեկությունների և տվյալների հավաքագրման համար: Օրինակ, կարող ենք հիշել, որ ԱՄՆ-ի ռադիոլոկացիոն համակարգի մի մասը շարունակում է տեղակայված մնալ Թուրքիայում, ինչը կոչված է հակազդելու տարածաշրջանում ցանկացած տեսակի բալիստիկ հրթիռների արձակմանը:

Մյուս կողմից, Թուրքիայում է գործում  ԱՄՆ-ի կողմից օգտագործվող Ինջիրլիք ավիաբազան. այս հենակետը ռազմավարական մեծ նշանակություն ունի Վաշինգտոնի համար, այն միշտ օգտագործվել է ամերիկացիների կողմից վերջին տասնամյակների ընթացքում Մերձավոր Արևելքում իրենց ցանկացած ռազմական արշավ պատրաստելու համար, և  հիմնականում Իրաքում ռազմական գործողությունների համար: Եվ չնայած արդեն իսկ եղել են որոշակի ապացույցներ այն փաստի օգտին, որ Անկարան հակված է բարձրացնել ՆԱՏՕ-ի ռազմաօդային ուժերը Ինջիրլիքից տարհանելու հարցը, չկան նշաններ, որ բազան ինչ -որ կերպ կրճատում է իր աշխատանքը: Այն նախկինում ծառայել է և շարունակում է ծառայել ամերիկյան ռազմական պլանավորման կարևոր ֆորպոստին, և Ինջիրլիքի ՝ որպես ՆԱՏՕ-ի բազայի աշխատանքը սահմանափակելու նշաններ չկան:

Վերոնշյալը մեզ բավական է համոզվելու համար. Թուրքիայի կախվածությունը ՆԱՏՕ-ից և ԱՄՆ-ից շատ ավելի լուրջ է, և այն չի կարող անհետանալ ինչ-որ քաղաքական տարաձայնությունների պատճառով: Թուրքիայի տնտեսական կախվածությունը Արևմուտքից նույնպես բավական մեծ է, որպեսզի խաթարի տնտեսական անկախության ցուցադրման ցանկությունը:

Թուրքիան վերջին տարիներին բազմաթիվ ջանքեր է գործադրել սեփական տնտեսական կշիռը բարձրացնելու համար. դրա օրինակն է Ռուսաստանի հետ էներգետիկ ոլորտում համագործակցությունը: Այնուամենայնիվ, իրականությունն այն է, որ ներկա պայմաններում, չնայած դրան, նրան չի հաջողվում դառնալ իսկապես անկախ: Ի վերջո, թուրքական ազգային արժույթի՝ լիրայի կայունությունը բացարձակապես հիմնված չէ էներգետիկ լայնածավալ նախագծերի և ոչ էլ էներգետիկ ոլորտի վրա, այլ օտարերկրյա ներդրումների և դրսից փողերի անընդհատ դեպի տնտեսություն ներթափանցման վրա, որոնք էլ փոխհատուցում են բարձր ներմուծման հետ կապված դեֆիցիտը: Եթե ​​այս ներարկումները դադարեցվեն Թուրքիայի տնտեսության մեջ, ապա Թուրքիային սպասվում է դոլարի նկատմամբ լիրայի անխուսափելի կտրուկ անկում:

Ժամանակակից Թուրքիայի այս բոլոր ներկա թույլ կողմերը լավ են հասկանում նույնիսկ Ռուսաստանում: Ըստ այդմ, այստեղ ծագող կարևոր հարցն այն է, թե արդյոք ռուսները կկարողանա՞ն թույլ տալ Անկարային օգտագործել Կովկասյան տարածաշրջանը սեփական աշխարհաքաղաքական ծրագրերի համար, իսկ ավելի պարզ ասած՝ արկածախնդրությունների համար:

Կովկասյան տարածաշրջանի մարտահրավերներն ու սպառնալիքները

Կովկասյան տարածաշրջանում և Սև ծովում Թուրքիայի ազդեցությունը կարող է հիանալի գործիք լինել այստեղ Մոսկվայի ուժն ու հեղինակությունը վիճարկելու համար: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ռուսաստանը, որպես նրա աշխարհաքաղաքական շահերի ժառանգորդը, շատ ջանքեր գործադրեց ՝ 1991 -ից հետո այստեղ առաջացած նոր պետությունների հետ վստահելի հարաբերություններ պահպանելու համար և որոշակիորեն հաջողության հասավ:

Օրինակ ՝ Ռուսաստանին, մինչև Ուկրաինայի քաղաքական ճգնաժամի սկիզբը 2013 թվականի վերջին – 2014 թվականի սկզբին, իրականում հաջողվեց հասնել շատ բանի: Այսպիսով, և՛ Ուկրաինան, և՛ Հայաստանը, որպես ամբողջություն, հետևեցին Մոսկվայի պահանջած քաղաքական կուրսին ՝ հեռավորություն պահելով այսպես կոչված «եվրաինտեգրումից», որի փոխարեն նրանք մասնակցեցին գործնականում միայն Մոսկվայի ստեղծած Եվրասիական միության նախագծին, որտեղ հենց Մոսկվան է հիմնական, կենտրոնական ուժը: Ադրբեջանի հետ համագործակցությունը նույնպես բավականին դինամիկ զարգացավ, նույնիսկ առանց Մոսկվայի մեծ ջանքերի: Միխեիլ Սաակաշվիլիի կառավարությունը Վրաստանում, իր բացահայտ եվրաատլանտիզմով, տապալվեց, և նրան փոխարինողները սկսեցին բարելավել հարաբերությունները Մոսկվայի հետ, չնայած Ռուսաստանը աշխարհի այն սակավաթիվ պետություններից էր, որը պաշտոնապես ճանաչեց Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը:

Այնուամենայնիվ, 2013-2014 թթ. ուկրաինական իրադարձությունները մի փոքր խառնեցին Ռուսաստանի խաղաքարտերը` ամրապնդելու իր ազդեցությունն այսպես կոչված մերձավոր արտասահմանում կամ գոնե դրա կովկասյան հատվածում: Ադրբեջանի Հանրապետությունը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո սկսեց ակտիվացնել իր կապերը Թուրքիայի հետ, որն էլ զգալի աջակցություն ցույց տվեց  ղարաբաղյան հակամարտության հաջորդ փուլում: Վրաստանը նույնպես սկսեց ամրապնդել հարաբերություններն Արևմուտքի հետ, և Թբիլիսին կրկին սկսեց լրջորեն քննարկել երկրի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու հնարավորությունը: Բայց այս ամենը Ռուսաստանի համար այնքան վտանգավոր չէր, որքան տարածաշրջանում Թուրքիայի աճող ազդեցությունը, որը, չնայած ամեն ինչին, մնում է ՆԱՏՕ -ի անդամ, ինչը նշանակում է, որ նա ԱՄՆ -ի անխուսափելի դաշնակիցն է ՝ ակտիվորեն առաջ մղելով Վաշինգտոնի շահերը: Թուրքիայի աճող ազդեցությունը կարող է դառնալ տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության թուլացման նոր սկիզբ: Իհարկե, Ռուսաստանը միշտ բախվել է որոշակի դժվարությունների Կովկասյան տարածաշրջանում, որտեղ հատվում էին բազմաթիվ խաղացողների շահերը, բայց ուկրաինական ճգնաժամից հետո ամեն ինչ մի փոքր ավելի բարդ ստացվեց: Մի փոքր, քանի որ Ռուսաստանը, ըստ երևույթին, ճիշտ քայլ կատարեց ժամանակին՝ դառնալով ղարաբաղյան հակամարտության վերջին փուլի կարգավորման հիմնական միջնորդը՝ փաստացի հանդես գալով Ադրբեջանի տարածքային պահանջների բավարարման օգտին: Սա որոշ չափով տապալեց Բաքվի և Անկարայի միջև չափազանց ինտենսիվորեն զարգացող ռազմական համագործակցության դինամիզմը, բայց միևնույն ժամանակ Ռուսաստանը չկորցրեց իր համար չափազանց կարևոր դաշնակցային հարաբերությունները Երևանի հետ, որտեղ նրանք շարունակում են Մոսկվային համարել որպես տարբեր ոլորտների հիմնական գործընկերը:

Ո՞րն է Կովկասում թուրքական ազդեցության սպառնալիքը

Ինչպես տեսնում ենք, Կովկասում Ռուսաստանի շահերին սպառնացող ամենալուրջ վտանգը Թուրքիայի՝ որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ, ազդեցության և ներկայության տարածումն է ամենակարևոր աշխարհառազմավարական միջանցքում, որը Լեռնային Ղարաբաղն է: Ի վերջո, եթե հնարավոր լինի իրականացնել Թուրքիայի լայնածավալ ծրագրերը, որոնք ենթադրում են ամբողջական միավորում ադրբեջանական տարածքին, ղարաբաղյան տարածաշրջանում դեռևս մնացած հայկական անկլավների ամբողջական կլանումով, ապա պետք է ակնկալել, որ Ռուսաստանի հարաբերություններն Իրանի հետ, որոնք ակտիվորեն զարգանում են հենց Հայաստանի տարածքով, չափազանց դժվար կլինեն: Այս դեպքում դրանք կսահմանափակվեն միայն Կասպից ծովի երկայնքով ջրային ճանապարհով կամ Կենտրոնական Ասիայով և, հետևաբար, բավականին երկար և թանկարժեք երթուղով: Սա, անկասկած, խոչընդոտներ կստեղծի Կովկասով ամենակարճ ճանապարհով ռուս-իրանական փոխազդեցության համար և կվտանգի Հյուսիս-հարավ տրանսպորտային միջանցքի զարգացման լայնածավալ նախագծերի իրականացումը:

Բացի այդ, կովկասյան տարածաշրջանում պատմականորեն Ռուսաստանի հիմնական դաշնակցի` Հայաստանի դիրքորոշումը շատ ավելի կբարդանա: Արդյունքում, այս ամենը կարող է ուղղակի կապել Ռուսաստանի ձեռքերը Կովկասում, և, ընդհակառակը, բացել Անկարայի ձեռքերը, որի վարքագիծը տարածաշրջանում կարող է բոլորովին անկանխատեսելի դառնալ:

Թուրքիան, Լիբիայում և Սիրիայում իր «նախագծերի» լիակատար ձախողման դիմաց, անկասկած ձգտում է փոխհատուցել այդ կորուստները գոնե Կովկասյան տարածաշրջանի հաշվին: Անուղղակի ցամաքային հաղորդակցությունն Ադրբեջանի Հանրապետության հետ, որը Թուրքիայի համար կարելի է հասնել ղարաբաղյան անկլավների միջոցով, կօգնի Էրդողանին իրականացնել ոչ միայն իր նեոօսմանյան դոկտրինը, այլև Թուրքիային ավելի կմոտեցնի Չինաստանի ցամաքային հաղորդակցություններին, որն ինքնին կդառնա զգալի տնտեսական առավելություն: Եթե ​​Թուրքիան կարողանա իրականացնել այս բոլոր ծրագրերը, ապա նրա վարքագիծը, անկասկած, կարող է էլ ավելի ագրեսիվ դառնալ: Ռուսները բազմիցս ականատես են եղել Թուրքիայի շատ անկայուն քաղաքականությանը տարածաշրջանում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր, և նրանք, անկասկած, դա հաշվի են առնում Կովկասում իրենց քաղաքական  երթուղին կառուցելիս:

Վերոնշյալ ամեն ինչ, ներառյալ այն, որ թե՛ Թուրքիան, թե՛ Ադրբեջանը կարող են կանաչ լույս վառել Կովկասում Արևմուտքի քաղաքականության վրա, ուղղակի կամ անուղղակի սպառնում է Ռուսաստանի շահերին: Եվ աշխարհաքաղաքական այս փոփոխությունների հետևանքներին, որոնց Թուրքիան ակնհայտորեն ձգտում է տարածաշրջանում, արդեն չափազանց դժվար կլինի հակադարձել:

Ըստ այդմ, Ռուսաստանի համար այս պահին չափազանց կարևոր է սահմանափակել Թուրքիայի հնարավորությունները տարածաշրջանում, կանխել նրա ծրագրերի ազատ իրականացումը: Եվ այս առումով Ռուսաստանն, անկասկած, չի կարող առանց Իրանի օգնության և աջակցության: Ավելին, Ռուսաստանի աջակցությունը միանշանակ համապատասխանում է տարածաշրջանում Իրանի շահերին: Ըստ Իրանի արտգործնախարար Ամիր Աբդոլլահյանի, Կովկասյան տարածաշրջանում ցանկացած ապակայունացում չափազանց ցավոտ կլինի Իրանի համար, առավել ևս կապված դրանում առկա և պատմականորեն ձևավորված սահմանները փոխելու փորձերի հետ:

Այսպիսով, Ռուսաստանի համար շատ կարևոր է պահպանել իր դիրքերն ու շահերը Կովկասում, համագործակցությունը Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ: Կրեմլը նույնպես դա հստակ հասկանում է, որտեղ գրեթե կասկածներ չկան տարածաշրջանում Թուրքիայի քաղաքականության նպատակների վերաբերյալ, որոնք ռազմավարական առումով, անշուշտ, հակասում են Ռուսաստանի նպատակներին և շահերին:

Հատուկ «Անալիտիկոնի» համար ռուսերենից թարգմանեց Աննա Բարսեղյանը

 Սկզբնաղբյուրը` Inosmi.ru