Аналитикон
  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները
Аналитикон
  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները
Аналитикон
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները

Թուրքական աշխարհիկության առասպելը

marut
December 2013

Դավիթ ԲՈՅԱՋՅԱՆ
Անկախ լրագրող
ԱՄՆ 

Թուրքիան աշխարհիկ պետություն է: Այդ են պնդում թե երկրի կառավարությունը, եւ թե՛ ամենաազդեցիկ ԶԼՄ-ները: Սակայն, այս պնդումը սխալ է:

Քաղաքակիրթ ժողովրդավարական պետություններում աշխարհիկությունը ենթադրում է ոչ միայն եկեղեցու եւ պետության հարգալից բաժանում, այլեւ դավանանքի ազատություն: Ստորեւ մենք ցույց ենք տալու, որ իրական քաղաքականությունը վաղուց հակասում է աշխարհիկության դրույթին:

Թուրքական կառավարությունը երկրում բոլոր ուժերով աջակցում եւ հաստատում է իսլամը, ավելի ճիշտ` իսլամի սուննի ճյուղը: Միաժամանակ, Թուրքիայում հալածվում են այլ կրոնական համայնքներ, օրինակ` ալավիները: Ահաբեկման եւ հալածանքների են ենթարկվում բնիկ քրիստոնյաները, որոնց մեծ մասը ոչնչացվել էր 20-րդ դարի ցեղասպանությունների հետեւանքով: Ավելին՝ Թուրքիան օգտագործում է իսլամը դեպի Եվրոպա, Ասիա եւ այլ տարածաշրջաններ իր քաղաքական ազդեցությունը տարածելու համար: Ավելի ճշգրտորեն թուրքական համակարգը կարելի է բնութագրել որպես պետական իսլամ:

Այս հոդվածն իսլամի կամ իր հետեւորդների քննադատությունը չէ: Մենք հարգում ենք թե՛ կրոնը, թե՛ հավատացյալներին: Պարզապես Թուրքիայի աշխարհիկ պետություն լինելու առասպելը պետք է հերքվի:

Պետական իսլամ

«Դիյանեթ» անվան ներքո հայտնի կրոնական գործերով վարչությունը ներկայացնում եւ կառավարում է սուննի իսլամը Թուրքիայում: Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից մեկ տարի անց ձեւավորված «Դիյանեթին» է նվիրված  երկրի սահմանադրության 136-րդ կետը: «Դիյանեթը» վարչապետին ենթարկվող նշանակալից եւ հզոր կառույց է, որում ծառայում է շուրջ 100 000 հոգի: Բոլոր սուննի հոգեւոր այրերը «Դիյանեթի» աշխատակից են եւ ստանում են քաղաքացիական վարձատրություն:

«Դիյանեթի» տարեկան շրջանառությունը հավասար է 2 միլիարդ դոլարի՝ գերազանցելով միասին վերցված Արտաքին գործերի, Էներգետիկայի եւ Բնապահպանության նախարարությունների բյուջեները: Ըստ գործող օրենքի՝ «Դիյանեթի» կազմաքանդման օգտին հանդես եկող քաղաքական կուսակցությունը ենթակա է լուծարման:

Մինչեւ վերջերս «Դիյանեթում» էին շարադրվում հոգեւորականության համար նախատեսված բոլոր քարոզները: Դատելով առկա տեղեկատվությունից՝ այսօր սահմանափակ ծավալով թույլատրվում են նաեւ սեփական քարոզներ, բայց դրանց բովանդակությունը դարձյալ վերահսկվում է:

Արդյո՞ք Միացյալ Նահանգները կամ արեւմտյան որեւէ ժողովրդավարական պետություն կկոչվեին ՙաշխարհիկ՚, եթե պետական բյուջեն ֆինանսավորեր ողջ հոգեւորականությանը վարձած եւ նրանց քարոզչությունը վերահսկող հսկայածավալ քրիստոնյա կառավարական մի գործակալություն: Ակնհայտ է, որ ո՛չ:

Ո՞ւմ են Թուրքիայում պատկանում ավելի քան 80 հազար մզկիթներ: Դա այնքան էլ հասկանալի  չէ. նույնիսկ Թուրքիայում են շատերն այդ հարցը տալիս: Այնուամենայնիվ, կարելի է վստահորեն պնդել, որ «Դիյանեթը» դրանք ամբողջությամբ վերահսկում է: (Շիա մահմեդականները Թուրքիայի 80 միլիոնանոց բնակչության շուրջ 3 տոկոս են կազմում եւ, ընդհանուր առմամբ, ՙԴիյանեթից՚ անկախ են):

Ստամբուլի Քամլիկ բլրի վրա եւ Թաքսիմ հրապարակում կառուցվելիք երկու մեծ մզկիթները վարչապետ Էրդողանի անձնական նախագծերն են: Ակնհայտ է, որ պետությունը հոգում է ծախսերի մեծ մասը: Եթե Թուրքիան իսկապես լիներ աշխարհիկ պետություն, ապա կառավարությունը դրանով չէր զբաղվի:

«Դիյանեթը» գործում է ոչ միայն Թուրքիայում, այլեւ ողջ աշխարհով մեկ: Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունն ու ՙԴիյանեթը՚ փոխկապակցված են: «Դիյանեթն» անթաքույց կերպով զբաղվում է արտերկրում Թուրքիայի քաղաքական ազդեցության տարածմամբ:

Համաշխարհային ընդգրկում

«Դիյանեթում» կա արտաքին գործերի բաժին, որը կրոնի հարցերով խորհրդատուներ է գործուղում ոչ միայն Կենտրոնական Ասիայի եւ Աֆրիկայի մահմեդական երկրներ, այլեւ՝ ԱՄՆ, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Մեծ Բրիտանիա, Շվեդիա եւ այլ եվրոպական պետություններ:

Թուրքիայի մի շարք դեսպանատներում եւ հյուպատոսարաններում կան «Դիյանեթի» տեղի ներկայացուցիչների հետ աշխատող կրոնի հարցերով բաժիններ: Օրինակ, Թուրքիան շատ ակտիվ է Նիդեռլանդներում, որտեղ, առկա տեղեկատվության համաձայն, նա վճարում է «Դիյանեթի» հետ կապված Հոլանդիայի իսլամական հիմնադրամի անձնակազմի աշխատավարձը:

Թուրքիայի Կրոնական հիմնադրամի հետ գործընկերության շրջանակներում վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում «Դիյանեթը» կառուցել կամ հիմնովին վերականգնել է մզկիթներ Ադրբեջանում, Բելառուսում, Բոսնիայում, Հյուսիսային Կիպրոսում, Ճապոնիայում, Ղազախստանում, Կոսովոյում, Ղրղզստանում, Ռուսաստանում, Թուրքմենստանում, Ուկրաինայում եւ այլ երկրներում:

ԱՄՆ-ում գործող՝ Մշակույթի եւ քաղաքակրթության թրքական կենտրոնը (ՄՔԹԿ) Լենհեմում (Մերիլենդ՝ Վաշինգտոնից 14 մղոն հեռու) կառուցվող մեծ մզկիթի շինարարության համար հատկացրել է 100 միլիոն դոլար: Այն Թուրքիայի կառավարության եւ Ամերիկայի թուրք համայնքի կենտրոնի համատեղ նախագիծն է: Վերջինիս ավելի վաղ կառուցված մզկիթն ուղղակիորեն առնչվում է Թուրքիայի Հանրապետության եւ «Դիյանեթի» հետ: Մի քանի ամիս առաջ վարչապետ Էրդողանը հանդիսավորապես մասնակցել է ՄՔԹԿ-ի շենքի հիմնաքար դնելու արարողությանը:

Ոչ մի իսկական աշխարհիկ պետություն այսպիսի գործերով չէր զբաղվի կամ կրոնական հողի վրա իր քաղաքացիներին չէր հալածի:

Կրոնական բռնաճնշումներ

Անցած տարի ԱՄՆ Կոնգրեսի հիմնադրած Միջազգային կրոնական ազատության հանձնաժողովը (USCIRF) Թուրքիային դասել է «առանձնակի մտահոգություն առաջացնող» երկրների շարքը՝ Բիրմայի, Չինաստանի, Պակիստանի եւ մեկ տասնյակ այլ նմանատիպ երկրների հետ միասին:

USCIRF-ը նշել է, որ Թուրքիան «էապես սահմանափակում է դավանանքի ազատությունը, հատկապես ոչ մահմեդական կրոնական փոքրամասնությունների, այդ թվում՝ հույն, հայ եւ ասորի ուղղափառ, կաթոլիկ եւ բողոքական եկեղեցիների, ինչպես նաեւ հրեական համայնքի պարագայում»:

«Ոչ մահմեդական համայնքներին հոգեւորականներ նախապատրաստելու, կրոնական կրթություն ապահովելու, պաշտամունքային վայրեր ունենալու եւ պահպանելու իրավունքների սահմանափակումը հանգեցրել է փոքրամասնությունների թվի կրճատմանը, իսկ որոշ դեպքերում՝ նրանց փաստացի անհետացմանը»:

Ընդամենը 100 հազարի չափ մնացած քրիստոնյաների նկատմամբ այսպիսի դաժան վերաբերմունքը հատկապես դատապարտելի է, հաշվի առնելով այն, որ 1915-1923թթ. Թուրքիան իրականացրել էր քրիստոնյա բնիկ բնակչության՝ միլիոնավոր հայերի, հույների եւ ասորիների, ինչպես նաեւ կաթոլիկների ու բողոքականների ցեղասպանությունը:

Ոչ մահմեդականների հալածանքները շարունակվել են նույնիսկ 1923թ. Թուրքիայի Հանրապետության հաստատումից հետո: Որպես սոսկ մեկ օրինակ կարելի է հիշատակել Երկրորդ Աշխարհամարտի տարիներին գործած տխրահռչակ գույքահարկը (Varlik Vergisi), որը (հաճախ՝ եկամուտները գերազանցող) կողոպտիչ դրույքաչափերով ծանրանում էր քրիստոնյաների եւ հրեաների վրա: Անվճարունակ տղամարդիկ ուղարկվում էին աշխատանքային ճամբարներ. շատ ընտանիքներ ամբողջովին սնանկանում էին: Ի վերջո, միայն միջազգային բողոքն ի զորու եղավ կանգնեցնել հիշյալ ծրագիրը:

Վերջին տասնամյակների ընթացքում Թուրքիան գրավել է հազարավոր քրիստոնեական եկեղեցիներ, դպրոցներ, հիվանդանոցներ, մանկապարտեզներ, գերեզմանոցներ եւ այլ գույք:

Թեեւ միջազգային հանրության ճնշման տակ Թուրքիան վերջերս վերադարձրել է խլվածի փոքր բաժինը, գույքի մեծագույն մասը չի վերադարձվել ու հավանաբար չի էլ վերադարձվի:

Հին հայկական անթիվ եկեղեցիներ ու վանքեր, ինչպես, օրինակ, Սվասի Սբ. Մարկոս (Նշան) եկեղեցին, միտումնավոր ոչնչացվել, երբեմն նաեւ պայթեցվել են: Դրանցից շատերը վերածվել են գոմերի: Միայն այս տարի մզկիթների են վերածվել Իզնիկ եւ Տրաբզոն քաղաքների հին հունական տաճարները:

Ալավիտությունը՝ որպես կրոն, Թուրքիայում ունի 10-20 միլիոն հետեւորդ: Վերջինիս բարդ եւ որոշակիորեն առեղծվածային պաշտամունքը պարունակում է շիա իսլամի, սուֆիզմի, հեթանոսության եւ այլ հոգեւոր ու կրոնական ավանդույթների տարրեր: Ալավիներն աղոթում են ՙջեմեւի՚ կոչվող տներում: Ալավիներն ու իրենց ջեմեւիները թուրք կառավարության կողմից ճանաչված չեն: Ալավիներն էլ դեռեւս ապարդյուն բողոքում են:

Երկար ժամանակ ալավիները ենթարկվում էին խտրականության եւ անգամ դաժան հարձակումների, օրինակ՝ 1993թ. Սվազում ամբոխի կողմից սպանվել է 35 ալավի առաջնորդ: Այս տարի էլ Անկարայում բողոքի ցույցի ելած ալավիների դեմ ոստիկանությունն արցունքաբեր գազ է կիրառել:

«Թղթի վրա Թուրքիան, թերեւս, իրոք ներկայանում է որպես աշխարհիկ պետություն, բայց միջազգային իրավունքի տեսանկյունից այն իրականում սուննի իսլամական պետություն է», – ասում է հայտնի ալավի Իզեթթին Դողանը: Սա, իհարկե, ճշմարտություն է, բայց երկրից դուրս Իզեթթին Դողանի պես մարդկանց խոսքերի վրա ոչ մի ուշադրություն չեն դարձնում:

Իրական աշխարհիկությունը

Որոշ թուրքեր կարծում են, որ իրենց երկիրն աշխարհիկ պետություն է, որովհետեւ «Դիյանեթի» գերիշխանությունը զերծ է պահում իսլամը ծայրահեղական միտումներից: Դրանում, թերեւս, կա նաեւ ճշմարտության հատիկ:

Սակայն, պիտի հաշվի առնել, որ աշխարհիկությունը ենթադրում է կրոնի եւ պետության միջեւ հարգալից տարածության պահպանում, իսկ Թուրքիան այս չափանիշին դեռեւս չի համապատասխանում: Թուրքիայի ներսում կրոնական հալածանքների եւ արտաքին քաղաքականության ոլորտում «Դիյանեթն» օգտագործելու համապատկերին աշխարհիկության հանդեպ հավակնությունները պարզապես մոլորություն են:

Թուրքիայի կառավարությունն ամբողջովին մերժում է աշխարհիկությունն ու կրոնական ազատությունը, ինչի մասին վկայում են վարչապետ Էրդողանի անհեթեթ հավակնությունները: Վերջինս երկու տարի առաջ հայտարարել էր, թե «Թուրքիան աշխարհիկ պետություն է, որտեղ բոլոր կրոնները հավասար են»:

Եթե Թուրքիան պատրաստվում է դառնալ աշխարհիկ պետություն, ապա նա պարտավոր է թույլատրել բոլոր կրոնների, այդ թվում եւ իսլամի ազատ գործունեությունը եւ երաշխավորել հավատացյալների՝ հալածանքներից ու բռնությունից զերծ մնալու իրավունքը: Թուրքիայի կառավարության կողմից ոչթուրք եւ ոչմահմեդական համայնքների նկատմամբ նախկին եւ ներկա սխալների ճանաչումն ու իրական հատուցումը պետք է լինեն այդ գործընթացի բաղադրիչը:

Քանի դեռ դա տեղի չի ունեցել՝ ԶԼՄ-ները, կառավարությունները, կրոնական առաջնորդները, գիտնականներն ու քաղաքագետները (հատկապես Արեւմուտքում) պետք է դադարեն աշխարհիկ պետություն դիտվելու՝ Թուրքիայի կեղծ հավակնությունները լուրջ ընդունել:

Նմանատիպ  նյութեր

Հայերին «ինտեգրելու» հարցում Ադրբեջանում Ալիևի հետ համակարծիք են նույնիսկ նրա ամենակոշտ քննադատները

Բեգլարյանը չի կարծում, թե Արցախում իշխանափոխությունը տեղի ունեցավ սահմանադրական լեգիտիմության զգալի պակասի պայմաններում

September 2023

Արցախի նախկին պետնախարարի խորհրդական Արտակ Բեգլարյանը չի կարծում, թե Արցախում իշխանափոխությունը, որն ավարտվեց նախագահի ընտրությամբ, տեղի ունեցավ սահմանադրական լեգիտիմության զգալի...

Կարդալ ավելին
ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովը Վիլնյուսում և Հայաստանի շահերը

ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովը Վիլնյուսում և Հայաստանի շահերը

July 2023

Ռուբեն Մեհրաբյան Հունիսի 11-12-ին Վիլնյուսում տեղի ունեցած ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովը հարուստ էր պատմական որոշումներով, որոնք կանխորոշում են ապագա աշխարհակարգում Դաշինքի ամենահզոր...

Կարդալ ավելին
Ո՞ւմ հետ կարող է կարգավիճակի հարցով բանակցել Արցախը

Ո՞ւմ հետ կարող է կարգավիճակի հարցով բանակցել Արցախը

March 2023

Մանվել Սարգսյան Ադրբեջանը շարունակում է շրջափակման մեջ պահել Լեռնային Ղարաբաղը (Արցախի Հանրապետությունը)՝ դրա հետ ինչ-որ հույսեր կապելով։ Ադրբեջանի հասարակության մեջ...

Կարդալ ավելին
ՌԴ դեսպանը սպառնացել է Հայաստանում ռազմական ներկայությամբ

ՌԴ դեսպանը սպառնացել է Հայաստանում ռազմական ներկայությամբ

November 2022

ՆԱԻՐԱ ՀԱՅՐՈՒՄՅԱՆ «Ռուսաստանը արդարացնում է իրեն որպես դաշնակից», -ասել է Հայաստանում ՌԴ դեսպան Սերգեյ Կոպիրկինը` Պրիմակովյան ընթերցումների շրջանակում պատասխանելով Երևանի...

Կարդալ ավելին

Մեր մասին

Հանդես` մտածող և ոչ անտարբեր մարդկանց համար

Պարբերականներ

  • Վրաստանի եվրաինտեգրումն ու նախագահի շուրջ ներքաղաքական դիմակայությունը
  • Նախագահ Զուրաբիշվիլիի իմպիչմենտը՝ Եվրամիության դռների մոտ
  • Եվրաինտեգրման հերթական սաբոտաժը՝ Վրաստանի իշխանության կողմից

Հետադարձ կապ

+374-479-42693

[email protected]

© All rights reserved 2022 | The Analyticon.

  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian

© All rights reserved 2022 | The Analyticon.