Ինչ­պե՞ս պե­տա­կան կյան­քում ար­մա­տա­վո­րել ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րի ինս­տի­տու­տը

Ման­վել ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Ռազ­մա­վա­րա­կան և ազ­գա­յին հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րի
հայ­կա­կան կենտ­րո­նի տնօ­րեն
Եր­ևան

2017թ. ապ­րի­լի 2-ին Հա­յաս­տա­նում տե­ղի ու­նե­ցան հեր­թա­կան խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը։ Այդ ընտ­րութ­յուն­ներն ու­շագ­րավ էին, քա­նի որ ա­ռա­ջինն էին խորհր­դա­րա­նա­կան կա­ռա­վար­ման ձևին ան­ցում են­թադ­րող և­ ոչ միան­շա­նակ գնա­հա­տա­կան ստա­ցած: [1] 2015թ. սահ­մա­նադ­րա­կան բա­րե­փո­խում­նե­րից հե­տո։ Բո­լո­րին ա­ռաջ­նա­հեր­թո­րեն հե­տաքրք­րում էր, թե ո՞ր ու­ժե­րը կվճռեն վե­ցե­րորդ գու­մար­ման Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի քա­ղա­քա­կան պատ­կե­րը։ Չէ՞ որ խոս­քը երկ­րի քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի նոր կա­ռուց­ված­քի մա­սին է։Ա­վե­լին՝ նո­րույթ էր պատ­գա­մա­վոր­նե­րի ընտ­րութ­յան վար­կան­շա­յին հա­մա­կարգ սահ­մա­նող նոր ընտ­րա­կան օ­րենս­գիր­քը։[2] Ծու­ղակն այն էր, որ նոր ընտ­րա­կան օ­րենսգր­քում ներդր­վել են լայն ձեռ­նա­ծութ­յուն­նե­րի հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ։ Տե­ղե­րում ընտ­րող­նե­րի հետ աշ­խա­տում էին վար­կան­շա­յին թեկ­նա­ծու­նե­րը, ո­րոնց ձայ­նե­րը հա­վաք­վում էին կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի օգ­տին։ Դա հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի լայն դաշտ էր ստեղ­ծում գոր­ծա­րար­նե­րի և հե­ղի­նա­կութ­յուն­նե­րի հա­մար։

Հետ­ևա­բար, ինչ­պես և ս­պաս­վում էր, ու­ժե­րի բաշխ­վա­ծութ­յան մեջ ոչ մի ո­րա­կա­կան փո­փո­խութ­յուն չի գրանց­վել։ ԿԸՀ հրա­պա­րա­կած տվյալ­նե­րի[3] հա­մա­ձայն իշ­խող Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տա­կան Կու­սակ­ցութ­յու­նը (ՀՀԿ) ստա­ցել է ձայ­նե­րի 49,15%-ը, «­Ծա­ռուկ­յան» դա­շին­քը՝ 27,35%-ը, ՀՀԿ կոա­լի­ցիոն գոր­ծըն­կեր ՀՅԴ-ն՝ 6,58%-ը։ Քա­ղա­քա­կան «ստա­տուս-քվոն» ոչ միայն չի խախտ­վել, այլև ամ­րապնդ­վել է։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցած մնաց­յալ կու­սակ­ցութ­յուն­ներն ու դա­շիք­նե­րը դուրս են մղվել լու­սանցք, միայն «Ելք» դա­շինքն է նոր խորհր­դա­րա­նում ման­դատ­ներ ստա­նա­լու՝ հա­վա­քե­լով ձայ­նե­րի 7,78%-ը։

Հա­յաս­տա­նի ԿԸՀ-ը հեշ­տու­հան­գիստ տա­րա­ծել է քվեար­կութ­յա­նը մաս­նակ­ցած ան­ձանց ցու­ցա­կը[4], նա­խա­պես հայ­տա­րա­րե­լով, որ քվեար­կած­նե­րի թի­վը կազ­մում է շուրջ մեկ ու կես մի­լիոն մարդ։  Այս­տեղ, ինչ­պես աս­վում է, «­Բո­լո­րի եր­ևա­կա­յութ­յու­նը սպառ­վեց»։

Երկ­րում բա­նա­վեճ է ծա­վալ­վել՝ արդ­յո՞ք ապ­րի­լի 2-ի մի­ջո­ցա­ռու­մը կա­րե­լի է ընտ­րութ­յուն հա­մա­րել։ Այ­սինքն, կաս­կա­ծի տակ են դրվել ոչ թե ընտ­րութ­յուն­նե­րի արդ­յունք­նե­րը, այլ հիշ­յալ մի­ջո­ցառ­ման բուն օ­րի­նա­վո­րութ­յան/լե­գի­տի­մութ­յան փաս­տը։ Ան­գամ խորհր­դա­րան մտած ընդ­դի­մա­դիր «Ելք» դա­շինքն է լուրջ քննա­դա­տութ­յան են­թարկ­վել՝ պատ­գա­մա­վո­րա­կան ման­դատ­նե­րը վերց­նե­լու հա­մար։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րի նկատ­մամբ այդ­պի­սի վե­րա­բեր­մուն­քը հա­սու­նա­նում է վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում։ Շա­տե­րը կար­ծում էին, թե ժո­ղո­վուր­դը չէր կա­րող սե­փա­կան կամ­քով քվեար­կել իշ­խող կու­սակ­ցութ­յան օգ­տին, քա­նի որ հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցութ­յան մեջ վեր­ջի­նիս նկատ­մամբ առ­կա նի­հի­լիզ­մը «բո­լոր եր­ևա­կա­յե­լի սահ­ման­նե­րից վեր է»։ Այ­սինքն՝ ժո­ղովր­դին ստի­պել են քվեար­կել։ Զու­գա­հե­ռա­բար միտք էր հնչում, թե ժո­ղո­վուր­դը Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցութ­յան օգ­տին է քվեար­կել իր իսկ ան­բա­րո և կա­շա­ռա­կեր էութ­յան դրդմամբ։

Ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցած քա­ղա­քա­կան ոչ մի ուժ վա­ղե­մի սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն զանգ­վա­ծա­յին բո­ղոք­ներ չի կազ­մա­կեր­պել և չի պնդել, թե քվեար­կութ­յան արդ­յունք­նե­րը կեղծ­վել են։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րի արդ­յունք­նե­րը բո­ղո­քար­կե­լու ո­րո­շում է ըն­դու­նել միայն ձայ­նե­րի 1,65% ստա­ցած «­Հայ ազ­գա­յին կոնգ­րես» կու­սակ­ցութ­յու­նը։[5] Բազ­մա­թիվ կաս­կած­ներ են ար­տա­հայտ­վել, թե երկ­րում ֆի­զի­կա­պես չկար ու չէր կա­րող քվեար­կել մեկ ու կես մի­լիոն ընտ­րող։ Միա­ժա­մա­նակ, ընտ­րող­նե­րի հրա­պա­րակ­ված ցու­ցակ­նե­րի ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նութ­յու­նը ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցած ան­ձանց ի­րա­կան թվին ոչ մի փաս­տով չի ա­պա­ցուց­վել։ Այ­սինքն, ինչ­պես հա­ճախ սի­րում են ա­սել հա­յաս­տան­յան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը՝ «փաս­տաթղ­թո­րեն ա­մեն ինչ մա­քուր էր»։

Եվ­րո­պա­ցի դի­տորդ­նե­րը նույն­քան վա­ղե­մի սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն պնդել են, թե «վեր­ջին ընտ­րութ­յուն­նե­րը մի քայլ ա­ռաջ էին նա­խորդ­նե­րի հա­մե­մատ»։ Ազ­դե­ցիկ դի­տոր­դա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը՝ ԵԱՀԿ Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րի և մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի գրա­սեն­յա­կը (ԵԱՀԿ ԺԻՄԻԳ), ու­շագ­րավ հայ­տա­րա­րութ­յուն է ա­րել, ըստ ո­րի «ընտ­րութ­յուն­նե­րի ընդ­հա­նուր մի­ջա­վայ­րը գո­հա­ցու­ցիչ չէր», քա­նի որ «Ընտ­րող­նե­րի վրա ճնշում է գոր­ծադր­վել, նրանց փոր­ձել են հա­մո­զել, որ ի­րենց կա­տա­րած ընտ­րութ­յու­նը հայտ­նի կդառ­նա և­ ան­հետ­ևանք չի մնա։ Մենք ափ­սո­սում ենք, որ վա­խի մթնո­լոր­տը մեծ էր»։[6] ԱՄՆ դես­պա­նա­տու­նը կա­յա­ցած ընտ­րութ­յուն­նե­րի ա­ռի­թով շնոր­հա­վո­րել է հայ ժողվր­դին՝ նշե­լով, որ ընտ­րող­նե­րը կա­րող էին ա­զա­տո­րեն ի­րաց­նել ի­րենց ձայ­նի ի­րա­վուն­քը։ Դես­պա­նա­տու­նը հան­դես է ե­կել այս գնա­հա­տա­կա­նով՝ ի հե­ճուկս ԵԱՀԿ ԺԻՄԻԳ-ի հրա­պա­րա­կած եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի։ Հա­ման­ման գնա­հա­տա­կան­ներ են հնչել նաև մի շարք այլ երկ­նե­րի և մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի կող­մից։

Քա­ղա­քա­կան դա­սի և­ ակ­տիվ հա­սա­րա­կութ­յան շրջա­նում ա­հագ­նա­ցել է ան­զո­րութ­յան և­ ընկճ­վա­ծութ­յան մթնո­լոր­տը։ Բո­լո­րին թվա­ցել է, թե ժո­ղո­վուրդն ի­րեն ան­վա­յել է պա­հել։ «­Հայ ազ­գա­յին կոնգ­րես» կու­սակ­ցութ­յան ղե­կա­վար՝ ՀՀ ա­ռա­ջին նա­խա­գահ Լ­ևոն Տեր-­Պետ­րոս­յա­նը ժո­ղովր­դի պահ­ված­քին իր բա­ցատ­րութ­յունն[7] է տվել. «Եր­կիրն ամ­բող­ջութ­յամբ գտնվում է կո­ռում­պաց­ված պե­տա­կան պաշ­տոն­յա­նե­րի, պատ­ժիչ ի­րա­վա­պահ մար­մին­նե­րի, մո­նո­պո­լիստ ձեռ­նար­կա­տե­րե­րի եւ քրեա­կան հե­ղի­նա­կութ­յուն­նե­րի ձեռ­քում, ո­րոնք էլ լիո­վին տնօ­րի­նում են ճոր­տութ­յան կար­գա­վի­ճա­կի մատն­ված ժո­ղովր­դի բախ­տը եւ հա­կաօ­րի­նա­կան բո­լոր մի­ջոց­նե­րով պար­բե­րա­բար ա­պա­հո­վում ի­րենց վե­րար­տադ­րութ­յու­նը։ Հա­ցի կա­րոտ, ո­տա­բո­բիկ ե­րե­խա­նե­րի տեր ու պարտ­քե­րի տակ թաղ­ված ճոր­տը, որ­քան էլ բա­րո­յա­կան ու սկզբուն­քա­յին, չի կա­րող դի­մադ­րել ընտ­րա­կա­շառ­քի գայ­թակ­ղութ­յա­նը։ Դի­մադ­րե­լու պա­րա­գա­յում ընտ­րա­կա­շառ­քը ստի­պե­լով կխո­թեն նրա գրպա­նը՝ մե­կին վա­խեց­նե­լով բա­նա­կում ծա­ռա­յող որ­դու վի­ճա­կի վատ­թա­րաց­մամբ, մյու­սին՝ դպրո­ցում կամ բու­հում սո­վո­րող զա­վա­կին նե­ղութ­յուն տա­լով, եր­րոր­դին՝ աշ­խա­տան­քից ա­զա­տե­լու սպառ­նա­լի­քով եւ այլն։ Վս­տա­հա­բար, ընտ­րա­կա­շառք վերց­նող­նե­րի մեծ մասն այդ քայ­լին դի­մել է ոչ այն­քան փո­ղի գայ­թակ­ղութ­յու­նից դրդված, որ­քան այդ­պի­սի ճնշում­նե­րին չդի­մա­նա­լու պատ­ճա­ռով»։

Միա­ժա­մա­նակ, բո­լո­րո­վին նոր եր­ևույթ էր պատ­գա­մա­վո­րա­կան ման­դատ­ներ չստա­ցած և ժո­ղովր­դին ե­րախ­տա­մոռ ան­վա­նած օ­լի­գարխ­նե­րի դժգո­հութ­յու­նը։[8] Այս հան­գա­ման­քը բա­ցա­հայ­տել է երկ­րում հաս­տատ­ված «ճոր­տա­տի­րա­կան ի­րա­վուն­քի» ողջ խո­րութ­յու­նը, ո­րի պայ­ման­նե­րում ան­գամ հարս­տութ­յունն ար­դեն հա­ջո­ղութ­յան ե­րաշ­խիք չէ։ Ք­րեաօ­լի­գար­խիկ կար­գերն անն­կատ փո­խա­րին­վել են նո­մենկ­լա­տու­րա­յին-օ­լի­գար­խիկ կար­գե­րով։ Կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես ինս­տի­տուտ, և­ ա­ռան­ձին վերց­րած՝ օ­լի­գարխ­ներն, ար­ժեզրկ­վել են և կորց­րել ի­րենց նախ­կին ազ­դե­ցութ­յու­նը։ Իսկ իշ­խող վար­չա­կազ­մին ընտ­րութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ, փաս­տո­րեն, հա­ջող­վել է ի կա­տար ա­ծել իր առջև դրված բո­լոր ա­ռանց­քա­յին խնդիր­նե­րը՝ ժո­ղովր­դին ուղ­ղոր­դել ընտ­րութ­յա­նը, ա­պա­հո­վել փաս­տաթղ­թե­րի «մաք­րութ­յու­նը» (ա­ռա­ջին հեր­թին՝ քվեար­կած ընտ­րող­նե­րի ցու­ցա­կը), բա­ցա­ռել հե­տընտ­րա­կան բո­ղոք­նե­րը։

Այ­սու­հան­դերձ, հա­մոզ­վա­ծութ­յան մեծ մաս­նա­բաժ­նով կա­րե­լի է պնդել, որ երկ­րում ա­ռա­ջին ան­գամ ընդ­հան­րա­կան մա­կար­դա­կով գի­տակց­վել է, որ քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նեութ­յունն ա­նի­մաստ է ա­ռանց պե­տա­կան կյան­քի մի շարք հա­րա­չա­փե­րի ար­մա­տա­կան վե­րա­փոխ­ման։ Վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում դրա մա­սին շատ է խոս­վել, սա­կայն որ­պես ընդ­դի­մա­դիր ինք­նա­դիր­քա­վոր­վող քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րը խիստ քննա­դա­տութ­յան էին են­թար­կում գոր­ծող վար­չա­կազ­մի սխե­մա­յով ընտ­րութ­յուն­նե­րին չմաս­նակ­ցե­լու կողմ­նա­կից­նե­րին։ Այդ­պես վար­վե­լու պատ­ճառ­նե­րը շատ էին։ Բայց փաստն այն է, որ ընտ­րութ­յուն­նե­րը վե­րա­ճել են հա­սա­րա­կութ­յա­նը լիա­կա­տար ճնշե­լու և­ իր իսկ ճա­կա­տագ­րի վրա նե­րազ­դե­լու բո­լոր հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րից նրան զրկե­լուն։ Դ­րա մա­սին ար­ժե ա­ռան­ձին խո­սել, օ­դում կախ­ված թող­նե­լով ըն­դա­մե­նը մեկ հարց. ին­չո՞ւ 25 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում Հա­յաս­տա­նում չի կա­յա­ցել ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րի մե­խա­նիզ­մը։

Այս ի­մաս­տով կա­րե­լի է հի­շեց­նել հռչա­կագ­րո­րեն ի­րա­վա­կան պե­տութ­յու­նում պե­տա­կան կյան­քի ո­րոշ ա­ռօր­յա հա­յե­ցա­կե­տեր։ Ի­րա­վա­կան պե­տութ­յու­նում ընտ­րութ­յուն­նե­րի ինս­տի­տու­տը պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի ձևա­վոր­ման միակ օ­րի­նա­կան մե­խա­նիզմն է։ Այն են­թադ­րում է ե­րեք ա­ռանց­քա­յին բա­ղադ­րիչ­նե­րի՝ ընտ­րութ­յուն­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման պայ­ման­նե­րի, ընտ­րող և­ ընտր­վող սուբ­յեկտ­նե­րի (թեկ­նա­ծու­նե­րի) կոր­պու­սի  առ­կա­յութ­յուն։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րի անց­կաց­ման պար­տա­դիր ու  ա­նօ­տա­րե­լի նա­խա­պայ­ման է կա­մար­տա­հայտ­ման ա­զա­տութ­յան և­ ընտր­վող­նե­րի հա­մար հա­վա­սար պայ­ման­նե­րի ա­պա­հո­վու­մը։ Հիշ­յալ պայ­ման­նե­րի որ­ևէ օ­րենսդ­րա­կան կամ ա­նօ­րի­նա­կան սահ­մա­նա­փա­կում հա­մար­վում է կա­մար­տա­հայտ­ման ա­զա­տութ­յան դեմ ոտնձ­գութ­յուն։

Ինչ վե­րա­բեր­վում է ընտ­րող­նե­րին, ա­պա ընտ­րո­ղի՝ ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցե­լու ի­րա­վուն­քը են­թադ­րում է նրա կող­մից ընտ­րութ­յուն­նե­րի անց­կաց­ման պայ­ման­նե­րի ճա­նա­չում։ Ընտր­վող սուբ­յեկտ­նե­րի հետ ա­պօ­րի­նի գոր­ծարք­ներն ընտ­րո­ղի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը քրեո­րեն պատ­ժե­լի են դարձ­նում։  Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ նշա­նա­կութ­յուն ու­նի ընտր­վող սուբ­յեկտ­նե­րի (թեկ­նա­ծու­նե­րի) հա­մա­պա­տաս­խա­նութ­յունն օ­րեն­քի պա­հանջ­նե­րին։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցե­լու նրանց ստա­ցած ի­րա­վուն­քը միա­ժա­մա­նակ մեծ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն է են­թադ­րում։ Ընտ­րա­կան օ­րենսգր­քով և կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի մա­սին օ­րեն­քով նա­խա­տես­ված պա­հանջ­նե­րի խախ­տու­մը առն­վազն պետք է հան­գեց­նի ընտ­րա­կան գոր­ծըն­թա­ցի բո­լոր փու­լե­րում ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցե­լու ի­րա­վուն­քից նրանց զրկե­լուն։

Վե­րո­հիշ­յալ որ­ևէ բա­ղադ­րի­չի բա­ցա­կա­յութ­յու­նը ոչ միայն ար­ժեզր­կում է ընտ­րութ­յուն­նե­րի ինս­տի­տու­տը, այլև այ­լա­փո­խում է ընտ­րութ­յուն­նե­րը՝ վե­րա­ծե­լով դրանք երկ­րում իշ­խա­նութ­յան ա­պօ­րի­նի բռնա­զավթ­ման մե­խա­նիզ­մի։ Այս հան­գա­ման­քի ըմբռ­նու­մը ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան պե­տութ­յուն­նե­րի քա­ղա­քա­ցի­նե­րին ստի­պում էր հան­գա­մա­նո­րեն կշռել ընտ­րա­կան գոր­ծըն­թա­ցի յու­րա­քանչ­յուր հա­յե­ցա­կե­տը։ Դա­րե­րի ըն­թաց­քում ընտ­րա­կան մշա­կույ­թը զար­գա­նում և հղկ­վում էր՝ հա­րա­ճու­նո­րեն դրսևոր­վե­լով ընտ­րութ­յուն­նե­րը կար­գա­վո­րող տար­բեր ի­րա­վա­կան հա­մա­կար­գե­րում։ Խս­տութ­յան տար­բեր աս­տի­ճան­նե­րով սահ­մա­նա­փակ­վում էր քա­ղա­քա­ցի­նե­րի տար­բեր դա­սե­րի՝ ընտ­րութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցե­լու ի­րա­վուն­քը։ Հաս­տատ­վում էին թե՛ գույ­քա­յին ցեն­զը, թե՛ սե­ռա­կան ու թե՛ սո­ցիա­լա­կան հատ­կա­նի­շով սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը։ Ընտ­րութ­յուն­նե­րին թույ­լատր­վում էր մաս­նակ­ցել միայն նրանց, ով­քեր ըմբռ­նում էին ընտ­րութ­յան կա­նոն­նե­րի էութ­յու­նը և հա­մա­պա­տաս­խա­նում էին պա­հանջ­վող պայ­ման­նե­րին։ Ն­պա­տա­կը մեկն էր՝ կան­խել ընտ­րութ­յուն­նե­րի այ­լա­փո­խու­մը քա­ղա­քա­կան ա­պօ­րի­նութ­յան մե­խա­նիզ­մի։

Հետ­խորհր­դա­յին տա­րած­քում նոր պե­տութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջա­նա­լու պա­հից ան­ցած քա­ռորդ դա­րը ցու­ցադ­րել է, որ այդ պե­տութ­յուն­նե­րի հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րը և քա­ղա­քա­կան դա­սը ան­կա­րող ե­ղան ըմբռ­նե­լու ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րի ինս­տի­տու­տի ի­մաստն ու նշա­նա­կութ­յո­ւը։ Կա­մար­տա­հայտ­ման ա­զա­տութ­յու­նը դիտ­վում էր որ­պես ան­թույ­լատ­րե­լի հա­ճույք և­ ոտնձ­գութ­յուն իշ­խա­նութ­յուն ու­նե­ցող­նե­րի ինք­նա­սի­րութ­յան դեմ։ Արդ­յուն­քում՝ ընտ­րութ­յուն­ներն այ­լա­փոխ­վել են այդ պե­տութ­յուն­ներն ու հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րը խեղ­դե­լու և կոր­ծա­նա­րար ա­պա­կա­ռու­ցո­ղա­կա­նութ­յուն­նե­րի մե­խա­նիզ­մի։ Հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րի ինք­նախժ­ռու­մը դար­ձել է դրանց կեն­սա­գոր­ծու­նեութ­յան ա­մե­նաբ­նու­թագ­րա­կան գի­ծը։ Այս գոր­ծըն­թա­ցը, ո­րը սկզբնա­պես հար­վա­ծել է աղ­քատ շեր­տե­րի շա­հե­րին, ներ­կա­յումս սկսել է տա­րած­վել նաև ուն­ևոր զանգ­վա­ծի վրա՝ զրկե­լով նրանց ի­րենց հարս­տութ­յուն­նե­րը և հա­սա­րա­կութ­յան մեջ ի­րենց իսկ դիր­քը պաշտ­պա­նե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նից։

Ե­թե փոր­ձենք հա­մա­ռոտ բնու­թագ­րել պե­տա­կան կյան­քում ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րի ինս­տի­տու­տի ար­մա­տա­վոր­ման անհ­նա­րի­նութ­յան պատ­ճառ­նե­րը, ա­պա հարկ կլի­նի ձևա­կեր­պել հետև­յալ ալ­գո­րիթ­մը.

Խո­շոր սե­փա­կա­նութ­յու­նը ձեռք է բեր­վում ա­պօ­րի­նի ճա­նա­պար­հով, դրա օ­րի­նա­կա­նութ­յու­նը հա­սա­րա­կութ­յան կող­մից չի ճա­նաչ­վում։ Այս­պի­սի պայ­ման­նե­րում սե­փա­կա­նութ­յու­նը գտնվում է կորս­տի հա­րատև վտան­գի ներ­քո։ Սե­փա­կա­նութ­յան ի­րա­վա­կան ան­պաշտ­պա­նութ­յու­նը ստի­պում է սե­փա­կա­նա­տե­րե­րին յու­րաց­նել պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման մե­խա­նիզմ­նե­րը՝ որ­պես սե­փա­կա­նութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան միակ արդ­յու­նա­վետ ե­րաշ­խիք։ Սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի այս ձգտու­մը հար­կադ­րում է նրանց ընտ­րութ­յուն­նե­րի գոր­ծըն­թա­ցի մեջ ներ­մու­ծել ա­պօ­րի­նի մե­խա­նիզմ­ներ՝ բո­լոր հնա­րա­վոր մի­ջոց­նե­րով ի­րենց նպա­տակ­ներն ի­րա­կա­նութ­յուն դարձ­նե­լու հա­մար։ Արդ­յուն­քում՝ երկ­րում տե­ղի է ու­նե­նում իշ­խա­նութ­յան յու­րա­ցում, մե­նաշ­նորհ­նե­րի ա­ռա­ջա­ցում և­ իշ­խա­նութ­յան ու սե­փա­կա­նութ­յան սեր­տա­ճում։ Ան­կախ ար­դա­րա­դա­տութ­յան հա­մա­կար­գի և­ ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րի հա­մար պե­տա­կան կյան­քում ոչ մի տեղ չի մնում։

Ա­վե­լի հա­ճախ այս­պի­սի գոր­ծու­նեութ­յունն ար­տա­հայտ­վում է խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի տար­բեր ա­կումբ­նե­րի ձևա­վոր­մամբ, ո­րոնք վեր­ջին­նե­րիս քա­ղա­քա­կան հե­նա­րան են դառ­նում։ Որ­պես կա­նոն, այս ա­կումբ­նե­րը երկ­րից դուրս ա­ջակ­ցութ­յուն են գտնում, յու­րաց­նում են ազ­գա­յին հարս­տութ­յուն­նե­րը, այդ հարս­տութ­յա­նը հա­ղոր­դում քա­ղա­քա­կան գոր­ծա­ռույթ և վար­չա­կան ա­հա­բեկ­ման, ընտ­րա­կան հանձ­նա­ժո­ղով­նե­րի ու դա­տա­կան հա­մա­կար­գի կա­շառ­ման մի­ջո­ցով ընտ­րող­նե­րին զրկում են ընտ­րութ­յան արդ­յունք­նե­րի վրա ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­նա­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րից։ Արդ­յուն­քում՝ ընտ­րութ­յուն­նե­րի մե­խա­նիզմն այ­լա­փոխ­վում է իշ­խա­նութ­յու­նը բռնա­զավ­թե­լու և հա­սա­րա­կութ­յա­նը ճնշե­լու գոր­ծի­քի։

Հա­յաս­տա­նում պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի ձևա­վոր­ման ի­րա­վուն­քի հա­մախմ­բումն ան­ցել է խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի ձեռ­քը 2003թ. նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ։ Սե­փա­կան հաղ­թա­նա­կի մա­սին ա­ռա­ջին փու­լից հե­տո հայ­տա­րա­րել չհանդգ­նած գոր­ծող նա­խա­գահ Ռո­բերտ Քո­չար­յանն ընտ­րար­շա­վի երկ­րորդ փու­լում դի­մել է երկ­րի խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի ողջ կոր­պու­սին՝ պաշ­տո­նը նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի երկ­րորդ փու­լի արդ­յունք­նե­րով պահ­պա­նե­լու նպա­տա­կով։  Նույն այդ խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րը ե­րեք կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի ցու­ցակ­նե­րի մի­ջո­ցով կա­րո­ղա­ցել են գրա­վել խորհր­դա­րա­նա­կան տե­ղե­րի մեծ մա­սը 2003թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րում։ Այդ ժա­մա­նակ ա­ռա­ջին ան­գամ ձևա­վոր­ված կոա­լի­ցիոն կա­ռա­վա­րութ­յու­նը թույլ է տվել խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րին յու­րաց­նել ողջ քա­ղա­քա­կան ու տնտե­սա­կան իշ­խա­նութ­յու­նը։ «­Պե­տա­կան կար­գը» կա­յա­ցել է քա­ղա­քա­կան և տն­տե­սա­կան ազ­դե­ցութ­յան ո­լորտ­նե­րի բաշխ­ման պայ­մա­նագ­րի հի­ման վրա։

Ար­դեն 2007թ. խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րի հա­մախմբ­ված քա­ղա­քա­կան հե­նա­րանն է դար­ձել Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցութ­յու­նը (ըստ էութ­յան՝ փակ ա­կումբ)։ 2014թ. խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րը Հո­վիկ Աբ­րա­համ­յա­նի վար­չա­պետ դառ­նա­լուն զու­գա­հեռ գրա­վել են նաև Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը։ Այդ պա­հից ի վեր քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի դե­րը Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան կյան­քում սկսել է նվա­զել, իսկ օ­լի­գարխ Գա­գիկ Ծա­ռուկ­յա­նի ստեղ­ծած «­Բար­գա­վաճ Հա­յաս­տան» կու­սակ­ցութ­յունն ար­տամ­ղել է ընդ­դի­մա­դիր կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րը քա­ղա­քա­կան գոր­ծուն ազ­դե­ցութ­յան դաշ­տից՝ դե­պի ի­րեն քա­շե­լով ընդ­դի­մա­դիր քա­ղա­քա­ցի­նե­րի ձայ­նե­րը։

2015 թվա­կա­նից Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան վեր­նա­խա­վի ձևա­վոր­ման այդ­պի­սի սխե­ման սկսել է ա­նարդ­յու­նա­վետ դառ­նալ։ 2016թ. խո­շոր սե­փա­կա­նա­տե­րե­րը «վռնդվել» են կա­ռա­վա­րութ­յու­նից, իսկ 2017թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րից հե­տո նրանք մեծ մա­սամբ ա­ռանց խորհր­դա­րա­նա­կան ման­դատ­նե­րի են մնա­ցել։ Հա­յաս­տա­նում օ­լի­գար­խիա­յի 15-ամ­յա  վե­րելքն ա­վարտ­վել է ար­դեն իր «ա­կում­բի» բռնա­զավթ­մամբ՝ զի­ջե­լով երկ­րում իշ­խա­նութ­յան ձևա­վոր­ման ի­րա­վուն­քը նոր «նո­մենկ­լա­տու­րա­յին օ­լի­գար­խիա­յին»՝ ի դեմս վար­չա­պետ Կա­րեն Կա­րա­պետ­յա­նի։

Փոխ­վել է նաև ընտ­րութ­յուն­նե­րում հաղ­թա­նակն ա­պա­հո­վե­լու հա­մա­կար­գը. նոր ընտ­րա­կան օ­րենսգր­քի մի­ջո­ցով երկ­րում օ­րի­նա­կա­նաց­վել է վար­չաք­րեա­կան ա­հա­բեկ­չութ­յու­նը։ Ընտ­րա­կան հա­մա­կար­գում հաս­տատ­վել է «ճոր­տա­տի­րա­կան ի­րա­վունք»։ Այ­սու­հետ պետք չէ զար­մա­նալ բնակ­չութ­յան՝ ընտ­րութ­յուն­նե­րին ցու­ցա­բե­րած բարձր մաս­նակ­ցութ­յան թվե­րով. տու­ժե­լու վախն ու փողն ի­րենց գործն են ա­նում։ Կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես քա­ղա­քա­կան եր­ևույթ, հա­սա­րա­կութ­յան մեջ կորց­րել են ի­րենց ազ­դե­ցութ­յունն ու կշի­ռը։ Եր­կու նո­մենկ­լա­տու­րա­յին ա­կումբ­ներ ա­պա­հո­վում են «ճոր­տա­տի­րա­կան ի­րա­վուն­քի» հա­մա­կար­գի արդ­յու­նա­վետ կա­ռա­վա­րու­մը։

Եզ­րա­կա­ցութ­յուն. սահ­մա­նադ­րա­կան ի­րա­վա­կար­գի ձևա­վոր­ման ա­ռանց­քա­յին մե­խա­նիզ­մը՝ ա­զատ ընտ­րութ­յուն­նե­րը, չեն կա­րող ար­մա­տա­վոր­վել պե­տա­կան կյան­քում, քա­նի դեռ երկ­րում օ­րի­նա­կա­նաց­ված չէ սե­փա­կա­նութ­յունն ու ա­զատ ձեռ­նար­կա­տի­րութ­յու­նը։ Պե­տա­կա­նա­կերտ­ման ճա­նա­պար­հը բռնած հա­սա­րա­կութ­յան ա­ռաջ­նա­հերթ խնդի­րը սե­փա­կա­նութ­յան ի­րա­վա­կան պաշտ­պա­նութ­յունն է։ Միայն այս խնդրի լու­ծումն է ի զո­րու ա­զատ դաշտ ստեղ­ծել խո­շոր սե­փա­կա­նութ­յան թե­լադ­րան­քից ա­զատ­ված քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նեութ­յան հա­մար։ Միայն այս խնդրի լուծ­ման դեպ­քում է հնա­րա­վոր կար­գա­վո­րել քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը «­Կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի մա­սին» օ­րեն­քի մի­ջո­ցով, ո­րը բա­ցա­ռում է քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ ա­պա­քա­ղա­քա­կան խմբա­վո­րում­նե­րի ներ­թա­փան­ցու­մը։

Բազ­մա­թիվ պե­տութ­յուն­նե­րի փոր­ձը վկա­յում է, որ շատ հա­սա­րա­կութ­յուն­ներ ի վի­ճա­կի չեն լու­ծել վե­րո­հիշ­յալ եր­կու խնդիր­նե­րը։ Հռ­չա­կագ­րո­րեն ի­րա­վա­կան պե­տութ­յուն­նե­րում քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գը շատ ա­րագ հայտն­վում է ա­պօ­րի­նութ­յան ճի­րան­նե­րում։ Այս­պի­սի պայ­ման­նե­րում դժվար է ըն­դու­նել ան­գամ եր­կու կար­ևո­րա­գույն՝ «­Սե­փա­կա­նութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան և­ ա­պա­մե­նաշ­նոր­հայ­նաց­ման» և «­Քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի» մա­սին օ­րենք­ներ, քա­նի որ դրանց ըն­դուն­մա­նը խո­չըն­դո­տում է քա­ղա­քա­կան դա­սը և­ ա­պօ­րի­նա­բար ձեռք բեր­ված սե­փա­կա­նութ­յու­նը վա­վե­րաց­նե­լուն դեմ ար­տա­հայտ­վող հա­սա­րա­կութ­յու­նը։

Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, շատ հա­սա­րա­կութ­յուն­ներ այս­պի­սի բարդ խնդիր­նե­րը լու­ծում են հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան շար­ժում­նե­րի, կամ, ե­թե բախ­տը բե­րի, վեր­ևից նա­խա­ձեռն­ված բա­րե­փո­խում­նե­րի ճա­նա­պար­հով։

Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կութ­յունն իր առջև դեռ այս­պի­սի խնդիր­ներ չի դրել։ 2016թ. կա­ռա­վա­րութ­յան փո­փո­խութ­յու­նից հե­տո տպա­վո­րութ­յուն է ստեղծ­վել, որ այս ծրա­գի­րը կա­րող է ստանձ­նել նոր կա­ռա­վա­րութ­յու­նը։ Վար­չա­պետ Կա­րեն Կա­րա­պետ­յա­նը բազ­միցս հայ­տա­րա­րել է, որ երկ­րի ա­ռանց­քա­յին խնդի­րը «ստվե­րից» ձեր­բա­զատ­վե­լը և ֆի­նան­սատն­տե­սա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը օ­րի­նա­կան դաշտ փո­խադ­րելն է։ Սա­կայն միակ աչ­քի զար­նող եր­ևույ­թը ա­մե­նա­խո­շոր ու մեր­ժե­լի սե­փա­կա­նա­տե­րե­րին պե­տա­կան պաշ­տոն­նե­րից և պատ­գա­մա­վո­րա­կան ման­դատ­նե­րից զրկելն է։ Դեռևս չեն նկատ­վել օ­րենսդ­րա­կան և  ո­րա­կա­կան կա­ռուց­ված­քա­յին փո­փո­խութ­յուն­ներ։ Ձեռ­նե­րե­ցութ­յան և­ իշ­խա­նութ­յան սեր­տաճ­ման եր­ևույ­թը շա­րու­նա­կում է գե­րա­կա­յել երկ­րի պե­տա­կան կյան­քում։ Վար­չա­պե­տի հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րի հան­դեպ առ­կա անվս­տա­հութ­յունն ա­ճել է նաև ընտ­րութ­յուն­նե­րից հե­տո, ո­րոնց ըն­թաց­քում գե­րա­կա­յել են վար­չա­կան ա­հա­բեկ­չութ­յունն ու ֆի­նանս­նե­րը։

[1] Հայտնի իրավապաշտպան Freedom House կազմակերպությունը 2017 թ․ իր  զեկույցում անդրադառնալով Հայաստանում և Ղազախստանում Սահմանադրության բարեփոխմանը՝ նշել է․ «․․․չունենալով պաշարներ՝ այդ երկրների նախագահները ստիպված են եղել որոնել իրենց իշխանությունը պահպանելու ավելի յուրահատուկ ձևեր։ Նրանք կարող են փոխել պետության բուն կառուցվածքը, բայց նպատակը մնույն է նույնը՝ պահպանել քաղաքական ստատուս֊քվոն»։
 Nations in Transit 2017, Armenia and Kyrgyzstan: Changing Constitutions to Keep Things the Same
 https://freedomhouse.org/report/nations-transit/nations-transit-2017

[2]     http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=105967

[3]     http://res.elections.am/images/doc/020417v.pdf

[4]     Ընտրողների ստորագրված ցուցակներ   http://www.elections.am/lists/

[5]     Կոնգրես-ՀԺԿ դաշինքը բողոքարկում է ԱԺ ընտրությունների արդյունքների օրինականությունը http://www.ilur.am/news/view/59252.html

[6]     https://168.am/2017/04/03/776796.html

[7]     Լեւոն Տեր-Պետրոսյան. Մտահոգիչ ու վտանգավոր ետընտրական տրամադրություններ http://www.ilur.am/news/view/59281.html

[8]     http://www.aravot.am/2017/04/05/874840/,  https://news.am/arm/news/383404.html