Аналитикон
  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները
Аналитикон
  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները
Аналитикон
Արդյունք չի գտնվել
Դիտել բոլոր արդյունքները

Կարծիք. «Որոշ ընտրությունների անտանելիությունը»

marut
October 2013

Ի՞նչ է ընկած ղարաբաղյան կարգավորման և հակամարտության վերսկսման միջև

Դր. Լոուրենս Բրոերս,
«Հաշտության պաշարներ»  

 

Անտեսման ռիսկը և ռիսկի անտեսումը
Լեռնային Ղարաբաղի (ԼՂ) շուրջ հայ-ադրբեջանական հակամարտության թեման բացակայում է ընթացիկ նորությունների վերնագրերում, ինչը նշանակում է միայն այն, որ նրա մասին քիչ են հիշում կամ խոսում, բայց այս հակամարտությանն ուշիուշով հետևողներն, ըստ երևույթին, կիսում են հրատապության զգացումը: Գալիք տարի լրանում է հրադադարի հաստատման 20-ամյակը: Անցած տարիներին մենք տեսել ենք հինգ տարբեր խաղաղ առաջարկություններ և խաղաղության գործընթացի որոշ վրիպումներ, իսկ ընդհանուր պատկերը՝ ուժեղացված ռազմականացում և հակամարտության վարակիչ ազդեցություն Հայաստանի և Ադրբեջանի քաղաքական կյանքի բոլոր ոլորտներում:

Հայաստանը և ԼՂ-ի հայերը, որոնք 1991-1994 թթ. պատերազմի հաղթողներ են, ունենալով նշանակալից պաշտպանական դիրքեր, ակտիվորեն կողմ են ստատուս-քվոյի պահպանմանը: Նրանք նաև զավթել են նախապես վիճարկված հողերից դուրս գտնվող Ադրբեջանի ընդարձակ տարածություններ: Այդ տարածքները, որոնք նախկինում դիտվում էին որպես  սակարկման ենթակա, ավելի ու ավելի հաճախ սկսել են ներկայացվել և ընկալվում են որպես փոխշաղկապված, ուստի և՝ հանձնելու ոչ ենթակա հայկական հողեր: Ամեն օր դրանց հանձնումն ավելի դժվարին է դառնում, բայց դրանց օգտագործումն էլ հաստատում է ուժի կիրառման և ռազմական ավարից օգտվելու փաստը, որոնք սասանում են հայերի հավակնությունները հակամարտության մյուս հարցերում:

Ադրբեջանը, որը վերջին հինգ տաիների ընթացքում կասպիական նավթադոլարների շնորհիվ վերաճել է հարուստ տարածաշրջանային կենտրոնի, ընդհակառակը, ստատուս-քվոյի փոփոխությանը հավակնող ռևիզիոնիստ է, որը սպառազինությունների մրցավազքի լոկոմոտիվն է՝ տարեկան չորս միլիարդ դոլար ծախսերի հատկացման միջոցով: Ռազմաշունչ հռետորաբանությունը և ռազմաշքերթները դարձել են Ալիևի վարչակարգի՝ խաղաղ այլընտրանքի համար տարածություն չթողնող հանրային պատկերի մաս: Ցայսօր ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է նշանակում ղարաբաղցի հայերին խոստացված «աշխարհում ինքնավարության ամենաբարձր մակարդակը»: Միակ կողմնորոշիչը մնում է խորհրդային Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը, ինչն էլ մեզ 25 տարով հետ է մղում՝ հակամարտության պատճառի ակունքներին: Թեև «հակամարտության վերափոխման համար մեղմ ուժի» ռազմավարությունը հնարավոր էր և նպատակահարմար, վերջին տասնամյակներում Ադրբեջանը հետևողականորեն ընթանում էր ուժային տարբերակին ընդառաջ:

Լարվածությունն ու փոխադարձ մեղադրանքները վաղուց սովորական երևույթ են դարձել: Բայց ուժեղացված ռազմականացումը հարկ է դիտարկել երկու այլ գործոնների համապատկերում: Նախ՝ ցամաքում ռազմական տեղակայման ծավալներն ու ընդգրկումը: Շփման գծի ողջ երկայնքով շուրջ 40 000 հայ և ադրբեջանցի զինվորներ, շատերը՝ նորակոչիկ, կանգնած են միմյանց դեմ հանդիման: Հակառակորդի ուժերն անընդհատ ստուգվում են երկուստեք, շփման գծից ավելի ու ավելի հաճախ են ստացվում զոհերի մասին հաղորդագրություններ: Պատահական պատերազմը, ոչ միտումնավոր սրացումը, որը կարող է դուրս գալ վերահսկողությունից՝ իրական վտանգ է հանդիսանում: Կողմերի միջև չկա կապի թեժ գիծ, իսկ միջադեպերն ուսումնասիրելու համար միջազգային ներուժը նվազագույնն է: Բացի դրանից, վերջերս ձեռք բերված սպառազինությունները ղարաբաղյան նոր պատերազմը կդարձնեն շատ ավելի կործանարար և ծավալուն, քան 1991-1994 թվականներինը: Աշխարհաքաղաքական դաշինքների կառուցվածքը նշանակում է, որ դժվարին է լինելու զսպել պատերազմի կողմնակի հետևանքները: Այն նման չի լինելու 2008 թվականին Վրաստանում ծագած հնգօրյա պատերազմին: Ոստի, միանգամայն իրավացի է այն մտահոգությունը, որ հայ և ադրբեջանական ղեկավարություններն իրենց ներքաշել են մանևրի խիստ սահմանափակ հնարավորություններով սոսկալի խաղի մեջ:

Երկրորդ գործոնը թե՛ Ադրբեջանում, և թե՛ Հայաստանում պետահասարակական հարաբերությունների դանդաղընթաց քայքայումն է: Բազմազանության քաղաքականությունը, բազմակարծությունը և ընդդիմությունը Հայաստանոում և Ադրբեջանում գնալով ավելի վտանգավոր խաղ են դառնում իշխանությունը վիճարկող և այն պահպանել ձգտողների համար: «Ոտքերով քվեարկող»՝ իրենց երկիրը լքող հայերի թվաքանակը Հայաստանի լուրջ խնդիրն է, իսկ Ադրբեջանը ցնցված էր իշխանության չարաշահումների դեմ բռնկված ժողովրդական բողոքի ժայթքմամբ: Հղումների տեսակը կարող է զանազան՝ արտաքին կամ ներքին լինել, բայց մի բան ակնհայտ է. ռազմականացումը տեղի է ունենում հակամարտության կողմերի մոտ սպառվող և անառողջ պետահասարակական հարաբերությունների համատեքստում: Մենք՝ ի հեճուկս մեր իսկ պատասխանատվության, անտեսում ենք այդ համատեքստը:


Ապասառեցնելով մեր իսկ մտածողությունը
Ի՞նչ պետք է անի միջզգային հանրությունը: Նախ՝ մեզ հարկավոր է նորացնել մեր հայեցակարգային գործեդարանը: Ղարաբաղյան հակամարտությունն այսօր էլ դիտվում է որպես «սառեցված հակամարտություն», «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» իրավիճակ կամ «հետխորհրդային» հակամարտություն:  Այս, ըստ էության, հետահայաց և մտովի ծույլ կատեգորիաներն ստեղծում են ինքնահանգստության զգացում, որն այսօր երաշխավորված չէ տեղում առկա իրավիճակով:  Այս հակամարտությունը գնալով ավելի քիչ ընդհանրություն է ունենում Մերձդնեստրի կամ Աբխազիայի հետ և ավելի շատ է նմանվում միջպետական երկարատև դիմակայության՝ Հնդկաստանի ու Պակիստանի, երկու Կորեաների կամ Իսրայելի և իր արաբական հարևանների նմանությամբ: Կարող է հոռետեսական հնչել, բայց հիշյալ համատեքստերի և հաջողված լուծումների համեմատական քննությունը նպատակահարմար է թվում:

Երկրորդ՝ եթե մենք ընդունենք հակամարտության այդպիսի վերաշրջանակացում (reframing), ապա, որպես հետևություն, մենք պետք է վերանայենք նաև դրա կարգավորման մեր ռազմավարությունը: Երկար տարիների ընթացքում մենք ապրում էինք այն պատկերացմամբ, որ միջազգային միջնորդությամբ խաղաղ գործընթացը քայլ առ քայլ ընթանում է պայմանավորվածության ձեռքբերման ուղղությամբ: Այնուամենայնիվ, ղարաբաղյան խաղաղ բանակցությունների պատմությունից հայտնի է, որ այս գաղափարը բոլորովին էլ չի համապատասխանում Հայաստանում և Ադրբեջանում տեղի ունեցող կառավարելի և ոչ կառավարելի իրական գործընթացներին: Այսպիսով, սառեցված է ոչ թե հակամարտությունը, այլ խաղաղ գործընթացը՝ նմանվելով սառեցված գետի մակերեսին, որի տակ շարունակում են հոսել անհայտ հոսանքներ:

Որոշ ընտրությունների անտանելիությունը
Փակուղու մեջ մտած առաջընթացի սպասման և իրականության միջև ճեղքվածքը՝  մեր մտածողության և մեր ռազմավարության ճեղքվածքն է: Գոյություն ունի տեսակետ, ըստ որի խաղաղ գործընթացը սառեցված վիճակում պահպանելը չարիքների փոքրագույն է։ Ասվում է, թե մենք կարող ենք միայն հուսալ, որ հակամարտությունը մի օր կարգավորվի: Այսպիսի դիրքորոշումը չափազանց սրացվում է որոշ տարբերակներով, որոնք ղարաբաղյան բանավեճերի և երկխոսությունների հիմնական արգասիքն են: Թվում է, որ ընտրությունն առկա է միայն տվյալ պահին ֆանտաստիկային սահմանակից թվացող խաղաղ պայմանագրի ուտոպիայի և նոր պատերազմի միջև: Ինչպիսին էլ լինի ձեր դիրքորոշումը, դա «ամբողջի կամ ոչնչի» միջև ընտրությունն է: «Ամբողջի կամ ոչնչի» ընտրությունը շատ գրավիչ է խորհրդանշական քաղաքականությանը հենվող կիսաավտորիտար ղեկավարների համար: Ինչո՞ւ և ո՞ւմ կողմից է  հնարավորությունների հորիզոնը սկսել սահմանափակվել այսպիսի բացարձակ և նեղ իմաստով: Ու թեև Ադրբեջանն առարկություններ կունենա ստատուս-քվոյի պահանման հանդեպ, իսկ Հայաստանը կառարկի անվտանգության մասով, կարծում եմ, որ ղարաբաղյան հակամարտության առաջնահերթությունը՝ հիշյալ երկու դիրքորոշումներից բաղկացած մենյուի բացումն ու տարբերակացումն (diversification) է:

Գոյություն ունի խաղաղության կերտմամբ զբաղվող եվրոպական կազմակերպությունների մի ողջ շարք, որն աշխատում է տեղական գործընկերների հետ այդ նպատակին հասնելու համար, այդ թվում և Եվրամիության կողմից ֆինանսավորվող կոնսորցիումը, որը հայտնի է որպես Եվրոպական գործընկերություն Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտության խաղաղ կարգավորման համար (ԵԳԼՂ): Մենք սատարում ենք հետազոտությանը և երկխոսությանը, սահմանների երկու կողմում մարդկանց միջև շփումների հաստատմանը, ԶԼՄ-ների հետ աշխատանքին, երիտասարդության, կանանց և բռնի տեղահանվածների ակտիվությանն ուղղված հայ-ադրբեջանական նախաձեռնություններին: Սոսկ միջազգային ԶԼՄ-ներում ծավալված տեղեկատվական պատերազմին ծանոթ անձինք, այս թեմայի մեջ խորանալով, մեծապես զարմանում են փոխադարձ գործակցության ձեռք բերված մակարդակի վրա: Սակայն, ցավոք, այդ ջանքերը մնում են ստվերում: Պետության կողմից ֆինանսավորվող բյուջեները ծախսվում են աչքի զարնող գովազդային արշավների կազմակերպման կամ նոր ռազմական տեխնիկայի գնման համար: Քաղաքացիական հասարակության մեր գործընկերներն աշխատում են մի քանի ճակատով և ոչ միայն խաղաղությունը հաստատելու համար: Շատ ինսայդերներ և աուտսայդերներ նավթն ու գազը համարում են ավելի համոզիչ օրակարգ, քան տարածաշրջանային խաղաղությունը:

Լուծման և վերսկսման արանքում. Ի՞նչ հնարավոր է անել
Կան որոշ պատճառներ, թե ինչու այդքան դժվար է հյուսել նոր պատերազմի և չափազանց ուտոպիստական խաղաղ պայմանագրի միջև առկա երրորդ ուղին: Այնուամենայնիվ, գոյություն ունի միջին դիապազոնի քաղաքական այլևայլ տարբերակների լայն սպեկտր, տարբերակներ, որոնք կարող են գործարկվել նախ և առաջ Հայայստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունների կողմից: Միջին դիապազոնի գործարկումը նախ և առաջ կարող է նշանակել ռազմական հռետորաբանությունից և ռազմական ներկայացումների բեմադրությունից հրաժարում, քանի որ մեր գործընկերներից մեկի դիպուկ բնութագրմամբ՝ «անգամ ամենալավ խաղաղ պայմանավորվածությունն անհնարին է ներկայիս պայմաններում»: Հակամարտության կանխարգելման տեսանկյունից ավելի արդյունավետ կարող է լինել դիպուկահարների հեռացումը, կողմերի միջև թեժ գծի վերականգնումը, ինչպես նաև միջադեպերի հետաքննության ավելի հուսալի մեխանիզմների մշակումը հայկական և ադրբեջանական ուժերի հետ համագործակցող միջազգային կազմակերպությունների կողմից:

Մինչև 2003 թվականը եղած բավականին հաճախակի անդրսահմանային այցելությունները պետք է կրկին իրենց տեղը զբաղեցնեն հայ-ադրբեջանական նախաձեռնությունների ցուցակում: Տեղահանված անձինք պետք է հնարավորություն ունենան այցելել իրենց նախկին բնակավայրեր անվտանգության և արժանապատվության պայմաններում, որպեսզի վերականգնվեն այդ ցանկացողների կապերը: Իրավազորություն ապահովելու համար դա պետք է փոխադարձ լինի հակամարտության երկու կողմերի համար էլ: Որոշ տարածքներից զորքերի փորձնական դուրսբերումը կարող է հնարավորություններ ստեղծել տեղահանված անձանց վերադարձին աջակցող մեկնարկային նախագծերի համար, իսկ հուշարձանների վերականգնումն (դրանք ոչնչացման խորհրդանիշ դարձնելու փոխարեն) ու համատեղ խնամքը կարող էր կամրջող դերակատարում ունենալ համայնքների միջև: Հայերի՝ Կովկասին չպատկանելու վարկածն իբր ապապուցող նոր գրքեր տպելու վրա փող ծախսելու փոխարեն Ադրբեջանը կարող է ստեղծել Հայկական մշակութային հիմնադրամ Ադրբեջանում, համատեղ վերականգնել ժառանգությունը և հետ մղել վերջին տարիների կործանարար միտումները: Հայաստանի ռազմական ձեռքբերումները որպես հայերի բնիկ տարածք ներկայացնող քարտեզներ տպագրելու ու տարածելու փոխարեն Հայաստանին և Լեռնային Ղարաբաղին արժե սկսել ծրագրել բռնազավթված տարածքների լայնածավալ դատարկումը և դրանք Ադրբեջանի իրավասության ներքո վերադարձը:

Հիշյալ առաջարկությունների նկատմամբ կան շատ առարկություններ, որոնք առաջին հերթին հնչում են իշխանության մեջ գտնվող անձանցից, որոնց գնահատմամբ դրանք շատ միամիտ և վտանգավոր, ստատուս-քվոյի պահպանմանը նպաստող կամ անվտանգությունը խաթարող են: Այնուամենայնիվ, այդ գաղափարները շատ ավելի համեստ են, քան Մադրիդյան սկզբունքներում պարունակվածները, որոնք ամենաբարձր մակարդակով բանակցային սեղանի շուրջ քննարկվել են ավելի քան հինգ տարիների ընթացքում: Այսպիսի նախաձեռնությունները կարող են հասնել հայ և ադրբեջանական հասարակությունների ազատագրմանը գոյաբանական սպառնալիքի և «ամբողջի կամ ոչնչի» միջև ընտրելու անվտանգացման (securitisation) հարատևող քաղաքականությունից: Ո՞րն է այլընտրանքը: Եթե կան միջին դիապազոնի «դրական կողմերը», որոնք ավելի իրատեսական են, քան ուտոպիստական խաղաղ պայմանագիրը, ապա կան նաև միջին դիապազոնի «բացասական կողմերը», որոնք ավելի իրական են, քան նոր պատերազմը: Ի՞նչ ունենք մենք այսօր. հակամարտության հետևանքով Հայաստանի և Ադրբեջանի հասարակական-քաղաքական կյանքի բոլոր ոլորտների դանդաղ վարակումը, որն իսկական նվեր է բոլոր նրանց համար, ովքեր կարող են կառավարել և օգտագործել այն որպես զենք ներքին պայքարում և աճող ռիսկ, որի վրա նրանք դեռևս անհայտ պահին կկորցնեն վերահսկողությունը և կդիմադրեն սեփական արտադրության անհայտ հակառակորդին:

 

Դոկտոր Լոուրենս Բրոերսը «Հաշտության պաշարներ» միջազգային կազմակերպության կովկասյան նախագծերի մենեջեր է: Սույն հոդվածը նա պատրաստել է հատուկ  commonspace.eu կայքի համար:

թարգմանությունը՝ «Անալիտիկոնի»

 

 

Նմանատիպ  նյութեր

Հայաստան-Հունաստան-Կիպրոս եռակողմ հուշագիր է ստորագրվել

Հայաստան-Հունաստան-Կիպրոս եռակողմ հուշագիր է ստորագրվել

June 2022

Հունիսի 24-ին Աթենքում Հայաստանի, Հունաստանի և Կիպրոսի միջև ստորագրվել է սփյուռքի հարցերի շուրջ եռակողմ համագործակցության հուշագիր: Հուշագիրը ստորագրել են ՀՀ...

Կարդալ ավելին

Մեդիայի թափանցիկությունը որակի տարբերանշան դեռ չի ընկալվում

April 2022

Մեդիայի թափանցիկությունը որակի տարբերանշան դեռ չի ընկալվում   Լաուրա ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոնի տնօրեն Երևան   Հայաստանում այսօր լսարաններն ունեն...

Կարդալ ավելին

Տեղեկատվական ոլորտի կարգավորումն ու «փափուկ ուժի» խնդիրը

April 2022

Մեր խառնակ ժամանակներում, երբ փլուզվում է հին աշխարհակարգը, իսկ նորն էլ դեռ չի ստեղծվել, այնպիսի փոքր երկրների համար, ինչպիսին Հայաստանն...

Կարդալ ավելին
Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների խախտումների մասին 2021թ. տարեկան զեկույց

Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների խախտումների մասին 2021թ. տարեկան զեկույց

April 2022

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե 2021 թվականը լրատվամիջոցների գործունեության համար չափազանց բարդ տարի էր։ Դա պայմանավորված էր հետպատերազմյան Հայաստանում հասարակական-քաղաքական խոր...

Կարդալ ավելին

Մեր մասին

Հանդես` մտածող և ոչ անտարբեր մարդկանց համար

Պարբերականներ

  • Հունաստանի և Թուրքիայի հակամարտությունը կարող է տեղափոխվել նոր՝ ավելի սուր փուլ
  • Պատերազմի և խաղաղության անկանխատեսելի շղթան ու կովկասյան օղակը
  • Թուրքիա-Հունաստան․ երրորդ վճռական բախմանն ընդառա՞ջ

Հետադարձ կապ

+374-479-42693

[email protected]

© All rights reserved 2022 | The Analyticon.

  • Գլխավոր
  • Արխիվ
    • Արխիվ(2009-2011)
  • Հետադարձ կապ
  • Մեր մասին
  • Հրապարակումներ
    • Խմբագրական
    • Հոդվածներ
    • Արտատպություն
  • Խմբագրի ընտրանի
  • Armenian

© All rights reserved 2022 | The Analyticon.