Գևորգ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
Թուրքագետ
Երևան
Հայաստանաբնակների համար Ցեղասպանության հարցում կարծես թե մեղադրվողի աթոռին մեկն է՝ Թուրքիան կամ թուրքերը: Միևնույն ժամանակ, Արաքսի և Ախուրյանի արևմտյան ափին էլ Թուրքիան և թուրքերն են:
Իհարկե, Հայաստանի արևմտյան հարևանները միայն թուրքերը չեն, Ցեղասպանության համար պատասխանատուներն էլ նույնպես, պետք է ասել, միայն թուրքերը չեն: Թուրքիայի քրդերը ոչ միայն թուրքական պետության՝ Հայաստանին սահմանակից հատվածների բնակչության մեծամասնությունն են, այլ նաև մեծամասնություն են Արևմտյան Հայաստանում՝ միևնույն ժամանակ Ցեղասպանության իրականացնողներից, ինչպես և հայերին պատկանող տարածքներում հաստատվածների ճնշող մեծամասնությունը:Սահմանից այն կողմ ապրում են միլիոնավոր քրդեր, որոնց հետ հարաբերությունների կառուցումը, դրանց որակն ու բնույթն այժմեական խնդիր են, ընդ որում՝ դա իրենից ներկայացնում է պատմական և արդիական հարցերի մի կծիկ:
Թուրքիայի քրդերի քաղաքական, հասարակական և մշակութային էլիտան վերջին տարիներին մշտապես համագործակցության և դաշնակցության փակ ու բաց ուղերձներ է հղում հայերին ու Հայաստանին: Կարևոր է նաև Մերձավոր Արևելքում անկախություն չունեցող ամենամեծաքանակ ազգի հարցում Հայաստանի մոտեցման հստակեցումը: Ազգ, որը ձգտում է անկախության/ինքնավարության Թուրքիայում, Իրաքում, Սիրիայում և Իրաքում: Մերձավոր Արևելքի նման հեղհեղուկ ու արագ փոփոխվող տարածաշրջանում, իհարկե, սա ամենահեշտ խնդիրներից չէ, ուստի մեր պետությունը մշտապես պիտի ուշադրության կենտրոնում պահի դեպքերի զարգացումը։
Ոչ այնքան կարճ այս նախաբանը կարևոր էր բուն հարցին անդրադառնալու համար, քանի որ ընդհանուր պատկերն առավել արժեքավոր է դարձնում հետագա ասելիքը: Հայ-քրդական հարաբերությունների համապատկերում, ի թիվս այլ հարցերի, կարևոր է հասկանալ, թե այս շրջափուլում ինչպիսին են հասարակ քրդերի ընկալումները Հայաստանի ու հայերի մասին, ինչը հետագա քայլերի համար կարող է կարևոր հիմքերից մեկը լինել: Պետք է հասկանալ, թե հասարակական մակարդակում ինչպիսին են քրդերի տրամադրություններն ու ընկալումները, պատկերացումներն ու մոտեցումը, պարզ ձևակերպած՝ որքա՞ն են նրանք ճանաչում հայերին, և հակառակը: Սրա հետ մեկտեղ նվազ կարևոր չէ նաև մեր մոտեցումը՝ արդյո՞ք կարելի է համադրել պրագմատիզմն ու անցյալի վերքերը: Սա, իհարկե, քննարկման այլ թեմա է, բայց առավել, քան կարևոր:
Վերջին տարիներին, մշտապես շփվելով Արևմտյան Հայաստանում, ներկայիս Թուրքիայի այլ վայրերում բնակվող քրդերի հետ, վերը թվարկված հարցադրումների համար կարողացել եմ ստանալ ընդհանրական մի պատկեր: Այս տարիները համարելով երկար ու բարդ դաշտային աշխատանք՝ սկսենք նրանից, որ ինձ հետ շփում հաստատած տասնյակ, գուցեև հարյուրավոր քրդերը դրական են վերաբերվում հայերին՝ համարելով բախտակից, որոշ դեպքերում էլ՝ եղբայրական ժողովուրդ: Ամեն դեպքում, ինչպես մենք քրդերին, այնպես էլ քրդերը մեզ իրապես չեն ճանաչում: Ճանաչողությունը միջնորդավորված է, կաղապարված, տեղեկատվության հսկա պակասով: Շփումների արդյունքում փորձել եմ ստանալ այն ընկալումներն ու իրողությունները, որոնք քրդերի գիտակցության մեջ կապվում են հայերի հետ:
Թերևս, ամենահետաքրքրականներից է խորհրդային քարոզչության ժամանակներից եկած պատկերացումները: Հատկապես մեծ է խորհրդային շրջանում հեռարձակվող Հայկական ռադիոյի դերը, որը Թուրքիայում իրավունքների զգալի սահմանափակմամբ քրդերի համար մշակութային, հասարակական, անուղղակիորեն նաև քաղաքական զարթոնքի կարևոր աղբյուր էր: Հայաստանից քրդերենով հեռարձակվող ռադիոն հատկապես ավագ սերնդի մոտ մեր երկրի մասին գրեթե լեգենդար պատկերացումներ է ստեղծել: Քրդերի զգալի մասին թվում է, թե Հայաստանում խոսում են քրդերենով, ինչը կապված էր ռադիոյի՝ քրդերեն հեռարձակումների հետ: Հետաքրքական է, որ հայ զրուցակիցների ազգության ճշտումից հետո հաջորդը քրդերենով «Քուրմանջի զանի՞» հարցն է, թե՝ «Արդյո՞ք խոսում ես քրդերեն»: Բացասական պատասխանը միշտ ուղեկցվում է զրուցակցի զարմացական բացականչություններով ու պնդումով, թե անգամ ռադիոն քրդերեն է հեռարձակվում՝ «Հայաստանի լեզվով»:
Հայկական ռադիոյի մասին անգամ նոր սերունդը գիտի, ինչը վկայում է դրա զգալի ազդեցության մասին ինչպես քրդերի հասարակական զարգացումների, այնպես էլ Հայաստանի մասին նրանց պատկերացումների վրա: Այսպիսով, Հայկական ռադիոն առաջինն է, ինչը քրդերը կապում են հայերի հետ:
«Հայերի ոսկիների» թեման քրդերին հուզող ոչ պակաս կարևոր թեմաներից է: Կարելի է ասել, որ ճնշող մեծամասնությունը հայերի հետ առաջին շփումից հետո արագորեն ու առանց վարանումների սկսում է հարցնել հայերի թաքցրած գանձերի քարտեզների ու վայրերի մասին՝ իրենց ներկայիս բնակավայրեր այցելած հայերին համարելով նախնիների հարստության փնտրտուքով եկածներ: «Հայկական ոսկու» տենդը չի մարել անգամ Ցեղասպանությունից հարյուր տարի անց: Այդ տենդը հաճախ դառնում է հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացման պատճառ, երբ գանձագողերը փորձում են գտնել «հայերի ոսկիները» եկեղեցիներում, գերեզմանատներում, այլ շինություններում՝ զգալի վնասելով դրանք: Սա, ցավոք, բացասական փորձի համատեքստում պետք է դիտարկել:
Մեկ այլ առանձին խումբ են կազմում «հայի կաթ խմածները», ինչպես մի մասն իրեն անվանում է: Խոսքը տատի կամ մորական կողմից հայկական արմատներ ունեցողների մասին է: Պետք է շեշտել այն փաստը, որ այս դեպքում՝ մորական կողմից հայկական արյուն ունեցողներին ի հակակշիռ, հորական կողմից հայկական արյուն ունեցողներն անհամեմատ քիչ են, ինչը ևս Ցեղասպանության հետևանքներից է, երբ հայ կանանց ու աղջիկներին առևանգել են տեղի քրդերը:
Պետք է արձանագրել ևս մեկ կարևոր երևույթ. Թուրքիայի քրդերի շրջանում ոչ միայն նախկինի պես չեն ամաչում/թաքցնում իրենց հայ ինքնությունը, այլ առավել բաց են խոսում դրա մասին, ինչը ևս մեր ուշադրության կենտրոնում պետք է լինի: Հետաքրքիր է, որ Մուշի, Կարսի, Վանի փոքր ու մեծ բնակավայրերում ապրող երիտասարդ քրդերն անգամ գիտեն իրենց բնակավայրերի «հին հայկական» անվանումները, ավերակի ու մզկիթի վերածված եկեղեցիների, հայերի գերեզմանների վայրը, ասել է թե՝ անգամ 100 տարին և սերունդների փոփոխությունը չի բերել հայկական բնակավայրերի ու հայերի վերաբերյալ հիշողության կորստին:
Սրանք մի քանի օրինակներ են, փոքր փորձ՝ հասկանալու հայերի մասին քրդերի ընկալումները, բայց անգամ մի քանի օրինակը ցույց է տալիս իրար խորապես չճանաչելու փաստը:
Իհարկե, պատմական էմոցիոնալ ծանր ֆոնին դժվար է հստակ ուրվագծել հարաբերությունների հետագա ընթացքն ու բովանդակությունը, սակայն դրանից խնդիրը նվազ կարևոր և արդիական չի դառնում: Նման մեկ, երկու, մի քանի տասնյակ հոդվածներն անգամ շատ քիչ են՝ հարցի ակունքներին հասնելու և լուծումներ գտնելու համար, սակայն որ այս մասին պետք է խոսել, երկրորդ կարծիք, կարծում եմ, չի կարող լինել:
