Երկու կողմերն էլ նշել են, որ պատրաստ են նստել սեղանի շուրջ: Բայց երկուսն էլ միմյանց համար անընդունելի նախապայմաններ են առաջ քաշել:
Ամիսներ շարունակ ադրբեջանցի պաշտոնյաները խոսում էին Հայաստանի հետ համապարփակ խաղաղության պայմանագիր կնքելու անհրաժեշտության մասին, որով վերջնականապես վերջ կտրվի տասնյակ տարիներ տևող հակամարտությանը: «Եթե մենք խաղաղության պայմանագիր չունենք Հայաստանի հետ, ուրեմն խաղաղություն չկա»,- ասել է նախագահ Իլհամ Ալիևը հունիսին: Վերջերս Հայաստանը նույնպես սկսել է նմանատիպ առաջարկներ առաջ քաշել: Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը բազմիցս հայտարարել է, որ «բանակցային գործընթացը պետք է ամբողջությամբ վերսկսվի»:
Այդուհանդերձ, հավանականությունը, որ երկու երկրների ղեկավարները կնստեն բանակցությունների սեղանի շուրջ, մնում է ցածր: Չնայած անցյալ տարվա պատերազմը կտրուկ փոխեց հակամարտության դինամիկան, առանցքային հարցը, որը 1980 -ականներից բաժանում է երկու կողմերին՝ հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը, մնում է նույնը:
Չնայած հայկական կողմը փաստացի հրաժարվել է Լեռնային Ղարաբաղի (խորհրդային ժամանակաշրջանի ԼՂԻՄ-ի) շուրջ ադրբեջանական յոթ գրավյալ շրջանների նկատմամբ իր պահանջներից, այն շարունակում է պահանջել, որ Ղարաբաղը մնա հայկական վերահսկողության ներքո, ներառյալ այն տարածքները, որոնց վրա Ադրբեջանը վերահսկողություն է հաստատել, օրինակ՝ Շուշին և Հադրութը…
Մինչդեռ Ադրբեջանը հայտարարել է, որ այլևս նույնիսկ չի քննարկի Ղարաբաղի հայերի ինքնավար կարգավիճակը Ադրբեջանի կազմում, էլ չենք խոսում Ղարաբաղի նկատմամբ հայկական ինքնիշխանության մասին:
Երկու կողմերն էլ իրենց դիրքորոշումները ներկայացրին որպես պարտադիր պայմաններ, որոնց շուրջ իրենք պատրաստ չեն զիջումների, ինչը բավականին մշուշոտ է դարձնում իրական բանակցություններ սկսելու հեռանկարը:
«Սա է ցանկացած միջնորդի դժվարությունը. կողմերը, կարծես, ամբողջությամբ փոխադարձաբար բացառող դիրքորոշումներ են որդեգրել և հավատարիմ են բոլորովին հակառակ խոսույթների»,- Eurasianet-ին անանունության պայմանով ասել է բանակցություններին ծանոթ բարձրաստիճան մի դիվանագետ: «Եվ մենք պետք է ինչ-որ ելք գտնենք: Սրանք ներկայիս իրողություններն են: Կողմերից ոչ մեկին չի կարելի ստիպել փոխել իր դիրքորոշումը»:
Անցյալ տարի քառասունչորսօրյա պատերազմն ավարտվեց Ռուսաստանի միջնորդությամբ հրադադարի հայտարարությամբ: Փաստաթուղթը նախատեսում էր զգալի տարածքների վերադարձ Ադրբեջանին, երկու երկրների միջև տրանսպորտային միջանցքների ապաշրջափակում և նոր կարգի վերահսկման համար ռուսական խաղաղապահ ուժերի ներգրավում: Բայց հակամարտության վերջնական կարգավորումը կպահանջի համապարփակ խաղաղության համաձայնագիր:
Մինչև անցյալ տարվա պատերազմը խաղաղության բանակցություններում միջնորդի դերում հանդես էր գալիս ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը՝ Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի Դաշնության և ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ: Բայց պատերազմի արդյունքում այս մարմինը երկրորդ պլան մղվեց, և Ռուսաստանը գրավեց գերիշխող դիրք ՝ որպես միջնորդ:
Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը նախորդ տարվա հրադադարի պայմանագիրը ստորագրողներից մեկն էր: Բացի այդ, համաձայնագրի գործնական իրականացման, մասնավորապես՝ տարածաշրջանում տրանսպորտային կապերի վերականգնման հարցերով զբաղվում է եռակողմ հանձնաժողովը, որը բաղկացած է Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի փոխվարչապետներից (գարնանը հանձնաժողովը դադարեցրեց իր գործունեությունը լարվածության աճի ֆոնին, բայց աշխատանքը վերսկսեց օգոստոսի 17 -ին ՝ Մոսկվայում):
Այնուամենայնիվ, Մինսկի խմբի համանախագահները շարունակում են իրենց ծառայություններն առաջարկել ավելի առարկայական երկխոսություն կազմակերպելու համար, և հայ պաշտոնյաների վերջին հայտարարություններում հույս է արտահայտվում, որ խումբը կարող է վճռական դեր խաղալ հնարավոր բանակցություններում:
«Այս փուլում խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցություններ չեն ընթանում, եթե այդպիսի բանակցություններ երբևէ սկսվեն, ապա Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը պետք է անպայման մաս կազմի նման բանակցությունների՝ հիմնված ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի արդեն ամրագրված սկզբունքների վրա»,- ասել է Հայաստանի արտաքին գործերի նորանշանակ նախարար Արարատ Միրզոյանը օգոստոսի 31-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի հետ համատեղ ասուլիսում:
Այս ամենը վկայում է այն մասին, որ Հայաստանը և, մասնավորապես, Փաշինյանի կառավարությունը, նախկինում փոխել են իրենց դիրքորոշումները: Նախկինում Մինսկի խմբի հիմնարար սկզբունքները, որոնք հայտնի էին որպես Մադրիդյան սկզբունքներ, քաղաքականապես պայթյունավտանգ էին հայ պետական այրերի համար: Բայց Հայաստանի համար այդ սկզբունքների ամենաանընդունելի կետը` Ղարաբաղի շուրջ գրավյալ շրջանների վերադարձն Ադրբեջանին, կորցրեց իր արդիականությունը` անցած տարվա պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակի արդյունքում:
Մինչդեռ Ադրբեջանը հետպատերազմյան շրջանում քամահրանքով վերաբերվեց Մինսկի խմբին՝ հայտարարելով, որ այս կառույցն անօգուտ է, և որ 30 տարվա աշխատանքի ընթացքում միջազգային միջնորդները չեն կարողացել լուծել հակամարտությունը: Սակայն Բաքուն չի հստակեցրել, թե ում կցանկանար տեսնել որպես պոտենցիալ միջնորդ, և արդյոք ընդհանրապես միջնորդի կարիք կա:
Ըստ Բաքվի ADA համալսարանի պրոռեկտոր Ֆարիզ Իսմայիլզադեի, «այս պահին» Բաքվի համար նախընտրելի միջնորդը Ռուսաստանն է: Խոչընդոտը Ֆրանսիան է, որն այս հակամարտության շրջանակներում գնալով ավելի հայամետ դիրք է գրավում, հավելում է Իսմայիլզադեն: «Բայց եթե Ֆրանսիան մեղմանա և կենտրոնանա Ադրբեջանում հայերի ինտեգրման հարցի, այլ ոչ թե կարգավիճակի վրա, ապա Մինսկի խումբը կարող է վերադառնալ»,- ասել է Իսմայիլզադեն Eurasianet-ին տված հարցազրույցում:
Ադրբեջանը հավատարիմ է այն դիրքորոշմանը, որ Ղարաբաղի հայության կարգավիճակի հարցն արդեն լուծված է. նրանք Ադրբեջանի քաղաքացիներ են, ինչպես բոլորը, և մնում է միայն ինտեգրել նրանց: Այս տեսլականը հակասում է տեղում առկա իրավիճակին. ռուս խաղաղապահներ են տեղակայված Ղարաբաղում, և փաստացի Ղարաբաղը շարունակում է գտնվել ինքնահռչակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կառավարման ներքո:
«Տեղական իրողությունն այն է, որ Ադրբեջանն այժմ չի վերահսկում այս տարածքը. այն վերահսկվում է ռուսական զորքերի կողմից,- ասում է դիվանագետը:- Մինչև Ադրբեջանը ֆիզիկական վերահսկողություն չստանա այս տարածքի և նրա բնակչության վրա, կմնա խնդիրը, որը հարկ է լուծել»:
Ըստ զինադադարի պայմանագրի՝ ռուս խաղաղապահները պետք է մնան Ղարաբաղում մինչև 2025 թվականը՝ գտնվելու ժամկետը երկարաձգելու հնարավորությամբ, բայց միայն երկու կողմերի համաձայնությամբ: Ադրբեջանն ակնհայտորեն շահագրգռված է վետո դնելու այնտեղ ռուս զինվորների գտնվելու ժամկետի երկարաձգման վրա, քանի որ դա գրեթե ամբողջությամբ կազատի իր ձեռքերը՝ տարածքն իր վերահսկողության տակ վերցնելու համար:
Բայց դիվանագետը նաև ավելացրեց, որ ռուսները դժվար թե հեռանան, եթե վստահ չեն, որ Ղարաբաղի հայության անվտանգության և ազգային ինքնության համար սպառնալիքներ չկան:
«Այն, ինչ տեղի կունենա հինգ տարվա մանդատի ավարտից հետո, շատ բաց հարց է, -պարզաբանում է դիվանագետը: – Դժվար է պատկերացնել մի իրավիճակ, երբ ռուսները կորոշեն հեռանալ` Ղարաբաղի հայ համայնքը թողնելով բախտի քմահաճույքին: Եթե այդ ժամանակ հնարավոր լինի ինչ-որ լուծում գտնել այս մարդկանց հետ կապված իրավիճակի վերաբերյալ, որպեսզի նրանց պաշտպանելու կարիք չլինի, սա կլինի օպտիմալ արդյունքը: Բայց սա կպահանջի շատ ավելի բարձր մակարդակի վստահություն, որը պարզապես դեռ գոյություն չունի»:
Թեև երկու կողմերն էլ դեռ հավատարիմ են Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերյալ իրարամերժ դիրքորոշումների, սակայն հավանական միջնորդները կարող են ի վիճակի լինել մերձեցնելու կողմերի դիրքորոշումները, մասնավորապես՝ աջակցելով նրանց սահմանագծման հարցում: Բայց այստեղ բանակցությունները կկանգնեն նաև վաղեմի և առանցքային խոչընդոտներից մեկի առջև. արդյո՞ք խնդիրները լուծել փուլային կամ միանգամից մեկ համապարփակ պայմանագրի շրջանակներում:
«Այս պահին ընթացող շատ նուրբ քննարկումներն այն մասին են, թե արդյո՞ք կարելի է լուծել այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսին է սահմանազատումը. այս հարցը, ըստ ընդունված կարծիքի, պետք է լուծել և հետաձգել ավելի բարդ քննարկումները, – ասում է դիվանագետը: -Կա՞ միջոց դա անելու համար, որպեսզի հարցն ամբողջությամբ չհանվի օրակարգից: Ե՞րբ պետք է լուծել այս խնդիրը»:
Ըստ դիվանագետի՝ այս պահին, չնայած բանակցելու իրենց պատրաստակամության մասին հայտարարություններին, երկու կողմերն էլ հրաժարվում են լսել միմյանց՝ իրենց փաստարկները ներկայացնելով արտաքին լսարանին:
«Երկու կողմերն էլ դեռ ուսումնասիրում են, թե որքան հեռու կարող են գնալ` իրենց ուզածին հասնելու և միջազգային հանրության աջակցությունը ստանալու համար: Ես իսկապես կարծում եմ, որ սկզբունքորեն երկու կողմերն էլ ցանկանում են, որ իրենց ժողովուրդներն ունենան խաղաղ ճանապարհ դեպի ապագա, և նրանք հասկանում են, որ չեն կարող հասնել դրան ՝ առանց իրենց առջև ծառացած խնդիրները լուծելու,- ասում է դիվանագետը:- Բայց նախ մենք պետք է դուրս գանք այս շատ դժվարին փակուղուց: Եվ այստեղ բանակցողներն իսկապես կարող են օգնել, բայց որոշ ժամանակ կպահանջվի, մինչև կողմերը պատրաստ լինեն լրջորեն նստել սեղանի շուրջ և սկսել բանակցությունները»:
Հատուկ «Անալիտիկոնի» համար անգլերենից թարգմանեց Աննա Բարսեղյանը
Սկզբնաղբյուրը` Eurasianet.org
