Ադրբեջանցի արձակագիր Աքրամ Այլիսլիի ՙՔարե երազներ՚ նոր վեպը, որը տպագրվել էր ռուսաստանյան ամենաընթերցվող եւ աշխարհաճանաչ «Дружба народов» ամսագրում, ադրբեջանական հասարակությունում մեծ իրարանցում է առաջացրել:
Վիճելի եւ բեւեռացված դատողություններ հարուցող ստեղծագործությունը շոշափում է վերջին 25 տարիների ընթացքում Հարավային Կովկասի ամենացավոտ խնդիրը` ադրբեջանա-հայկական հարաբերությունները: Ամսագիրը վեպը բնութագրում է որպես «ադրբեջանցի գրողի համարձակ քայլ: Սակայն վեպի որոշ դրվագներում ադրբեջանցիները նսեմացվում են, իսկ հայերը` մեծարվում:
Վեպի հրապարակման պահից ի վեր հեղինակին քննադատող բազմաթիվ հայտարարություններ են հնչել: Ի վերջո, հեղինակն ինքը քաջություն է ունեցել պատասխանել դրանց: Աքրամ Այլիսլին ՙԱզատություն՚ ռադիոկայանի ՙPen klub՚ հաղոդման հյուրն էր, եւ քանի որ ANN.Az-ը հրապարակել է վերոհիշյալ վեպի հասցեին հնչած արձագանքները, ապա մեր պարտքն ենք համարում ընթերցողների ուշադրությանը հանձնել Աքրամ Այլիսլիի հարցազրույցի համառոտ շարադրանքը:
– Աքրամ մուալիմ, ինչո՞ւ որոշեցիք ՙՔարե երազներ՚ վեպը հրատարակել ոչ թե Ադրբեջանում, այլ ռուսաստանյան «Дружба народов» ամսագրում:
– «Дружба народов» ամսագիրն իմ ստեղծագործությունները տպագրում է 1960 թվականից: Վերջին տարիներին ամսագրի խմբագրությունն ինձ պարբերաբար խնդրել է նոր ստեղծագործություն տրամադրել: Ես չէի կարող մերժել նրանց եւ որոշեցի իմ այս վեպն ուղարկել` թարգմանության համար: Իհարկե, թարգմանությունից հետո ինքս էլ ստիպված էի լրամշակել վեպն ու նրա մեջ որոշակի փոփոխություններ մտցնել:
– Ինչո՞ւ եք գրել այս վեպը:
– Ես ի սկզբանե ըմբռնում էի թեմայի բարդությունը, գիտեի, որ այն հասարակության կողմից միանշանակ չի ընկալվի: Չէ՞ որ կան շատ մարդիկ, ովքեր ահռելի շահ ունեն այս երկու ժողովուրդների ողբերգությունից, որի վրա նրանք իրենց կարիերան են կառուցում: Ես ի սկզբանե կանխատեսել եմ, թե այս մարդիկ ինչ զայրույթով եւ ատելությամբ են ընդունելու իմ վեպը: Անկեղծ ասած, այս վեպով ես կամենում էի հայերին, առաջին հերթին` Լեռնային Ղարաբաղում բնակվող մեր հայազգի քաղաքացիներին մեսիջ ուղարկել:
– Եվ ո՞րն է այս մեսիջը:
– Ես կամենում էի ասել նրանց, որ մենք չենք մոռացել իրենց հանդեպ մեր գործած չարիքը: Այո°, մենք այդ չարիքը գործել ենք: Բայց նույն էլ նրանք են արել: Եվ այս ամենի, այդ թվում եւ Խոջալուի մասին, պետք է պատմեն նաեւ հայ գրողները: Ես ցանկանում էի ընդգծել, որ եթե հայերը հետագայում էլ են ապրելու Լեռնային Ղարաբաղում, ապա մենք չպետք է նրանց կրկին ահաբեկենք: Ես հայերին մեսիջ եմ ուղարկել այն մասին, որ դեռեւս ամեն ինչ կորած չէ, եւ որ մենք դեռ կարող ենք միմյանց հետ խաղաղ գոյակցել:
– Արդյո՞ք ադրբեջանական հասարակությունը պատրաստ է ընդունելու նման ստեղծագործություն: Վեպն ավարտել եք 2007 թվականին: Այդ ժամանակ Դուք ՙԱզատություն՚ ռադիոկայանի եթերում հայտարարել եք, որ գրում եք ՙՔարե երազներ՚ վեպը, բայց մտադիր չեք այն հրատարակել: Ինչո՞ւ եք փոխել Ձեր որոշումը:
– Իր ժամանակից առաջ չանցնող գրողը գրականության մեջ չի մնում: Հիշեք Միրզա Ֆաթալիի ճակատագիրը: Նա իր վեց կատակերգություններն է գրել այն ժամանակ, երբ չկար ոչ միայն թատրոնը, այլեւ` թատրոնի մասին խոսակցություն անգամ: Ընդ որում, այս վեց կատակերգությունների մեջ նա ադրբեջանցի ժողովրդին բնավ էլ չէր գովում:
– Ձեր տան առաջ վրդովված երիտասարդության ցույց է տեղի ունեցել, իսկ կառավարող կուսակցության ներկայացուցիչները պահանջել են, որ Դուք ժողովրդի առջեւ ներողություն խնդրեք:
– Ես միգուցե կարողանայի հասկանալ Մուբարիզ Ղուրբանլուին կամ Սիավուշ Նովրուզովին: Բայց, անկեղծ ասած, Ալի Ահմեդովին չեմ հասկացել: Նա պնդում է, որ ես ադրբեջանցի չեմ: Նրա խոսքերով` ես, իբր, հայ եմ: Բայց չէ՞ որ ես կարող եմ դատարան դիմել եւ Ալի մուալիմից հայերի հետ իմ չունեցած գենետիկական ազգակցության ապացույցներ պահանջել: Որտեղի՞ց է այս ռասիզմը: Եթե ես հայ լինեի, ապա դրա մասին վաղուց բոլորն իմացած կլինեին: Ես անձամբ դրանից չէի ամաչի: Հաշվի առնելով, որ Ալի մուալիմը շարքային քաղաքական գործիչ չէ, նա պետք է գիտակցի, որ ռասիստական մտքեր է արտահայտում:
– Բայց Ձեր գործընկերների արձագանքը նույնպես խիստ բացասական էր: Օրինակ, կին գրող Աֆագ Մասուդը հայտարարել է, որ նա պարզապես ապշած է վեպից. ՙԵս գնահատում էի Աքրամ Այլիսլիին որպես հրաշալի գրողի եւ արժանապատիվ մտավորականի: Իսկ այժմ ես նրան այլեւս չեմ հարգում: Մարդը պետք է ազգային ոգի ունենա…՚:
– Չեմ կարծում, որ Աֆագ խանումը չի գիտակցում նման խոսքերի անթույլատրելիությունը: 1937 թվականին շատերը հրաժարվում էին իրենց երեկվա բարեկամներից: Այսպես, Հուսեյն Ջավիդը եւ Աբդուլա Շաիգը մոտիկ ընկերներ էին: Չարակամներից մեկը հայտնում է Աբդուլա Շաիգին, թե քո ընկերոջն ազատել են, ու նա վաղը ժամանում է Բաքու: Առավոտյան նա երկաթուղային կայարանում բախվում է ՊԱԿ-ի աշխատակիցներին, ովքեր ծաղրանքով հարցնում են. ՙՀը՞, Շաֆիգ էֆենդի, ընկերդ չի՞ եկել՚: Եվ Աբդուլա Շաիգը ստիպված էր ասել, որ ինքը կայարան է եկել, որպեսզի թքի Հուսեյն Ջավիդի երեսին…
– Ձեզ մեղադրում են, որ գնալով Օրհան Փամուկի ուղիով` Դուք ցանկանում եք Նոբելյան մրցանակ ստանալ:
– Երբ ես սկսում էի այս վեպը գրել` Փամուկը դեռեւս նոբելյան մրցանակակիր չէր:
Կրթության նախարարության ներկայացուցիչ Բայրամ Հուսեինզադե. ՙԱյսօր ես խոսել եմ շատ մարդկանց հետ: Ինքս մեծացել եմ Նախիջեւանում եւ շատ եմ լսել այդ տեղաշրջանում հայերի գործած վայրագությունների մասին: Բայց սա ոչ թե քաղաքական, այլ ազգային հարց է: Դուք նսեմացրել եք ազգը եւ դեռ կամենում եք, որ Խոջալուն վերապրած ժողովուրդը Ձեզ շնորհակալությո՞ւն հայտնի՚:
– Ես ցավում եմ, որ Դուք իմ վեպն այդպես եք ընկալել: Ես ադրբեջանցիներին չեմ նսեմացրել: ՙՀաջի Մուրադ՚ վեպում Լեւ Տոլստոյը ստեղծել է իր ժողովրդի դեմ պատերազմող մարդու դրական կերպարը: Ես չեմ դիմել ոչ ադրբեջանցի, եւ ոչ էլ հայ քաղաքական գործիչներին: Ես դիմել եմ այս երկու ժողովուրդներին, որոնց, ի հեճուկս ճակատագրի բոլոր դժնդակությունների, վիճակված է ապրել որպես հարեւան:
