Գենդերային բռնությունը՝ որպես  բռնության մշակույթի արտահայտություն և կառուցվածքային բռնության դրսևորում

Զարուհի ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
Հրապարակախոս, իրավապաշտպան
Երևան

Ներդաշնակ, հավասար  և մարդու իրավունքների ու պահանջմունքների իրացման համար բարենպաստ միջավայրի  ձևավորումը մարդկության առաջադեմ հատվածի ձգտումն ու պայքարն է։ Այդ պատկերացումներն ամփոփվել են մարդաբանների ու փիլիսոփայական մտքի կրողների աշխատություններում ու առավել խորացել ժամանակակից մտածողների հետազոտություններում։ Ժամանակակից հետազոտական միտքը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրել  ներդաշնակության ձգտմանը խոչընդոտող մշակութային հիմքերը, այն է՝ բռնության մշակույթը։  Ըստ նորվեգացի սոցիոլոգ Յոհան Գալթունգի[1] ՝«Մշակութային բռնություն» ասելով նկատի ունենք մշակույթի՝  կրոնով ու գաղափարախոսությամբ, լեզվով ու արվեստով, գիտություններով ներկայացվող խորհրդանշական ոլորտի այն հայեցակետերը, որոնք կարող են օգտագործվել ուղղակի կամ կառուցվածքային բռնությունն արդարացնելու կամ լեգիտիմացնելու համար։ Ամեն քայլափոխի հանդիպող  խաչերն ու մահիկները, դրոշները, օրհներգերն ու զինվորական շքերթները, առաջնորդների դիմանկարները, բոցավառ  ճառերն ու ցուցապաստառները։   Այսպիսով, ներդաշնակության և խաղաղության ուսումնասիրությունների համար բռնության տիպաբանության ուսումնասիրությունն անհրաժեշտություն է, ինչպես անհրաժեշտություն է ուսումնասիրել պաթոլոգիան՝ առողջապահական ուսումնասիրությունների համար։ Այսօր, երբ աշխարհն ամենօրյա ուղիղ բռնության սպառնալիքի տակ է, առավել կարևոր է դիտարկել  բռնության դրսևորումներն ու դրանց ուղղակի ազդեցությունը։ Այն ներառում է կյանքի բոլոր ասպեկտները, այդ թվում նաև գենդերային  բռնությունը։

Մշակույթը քարոզում, սովորեցնում, հորդորում, դրդում ու բթացնում է մեզ, որպեսզի  շահագործումը, ճնշումը, կեղեքումը մենք ընկալենք բնականոն, կամ առհասարակ չտեսնենք դրանք։ Մարդու գոյատևման, բարեկեցության, ինքնության  և ազատության պահանջմունքների ժխտումը հանգեցնում է ուղղակի և կառուցվածքային բռնության։ Ուղղակի բռնությամբ գոյատևման, բարեկեցության, ինքնության և ազատության պահանջմունքները ժխտվում են ոչնչացմամբ, պաշարմամբ ու շրջափակումներով, ապասոցիալականացմամբ և ազատազրկմամբ։ Դարեր շարունակ զանգվածային ուղղակի բռնությունը խորացել ու նստվածք է տվել՝ որպես զանգվածային կառուցվածքային բռնություն, որը հանգեցրել է շահագործման, սոցիալական բևեռացման և աղքատության, սեգմենտավորման և տարհանման։  Ուղղակի բռնության դրսևորումներից է միլիտարիզմը, որը դեպի բռնություն համընդհանուր հակվածությունն է և ինչը մենք տեսնում ու զգում ենք ամեն օր՝  գտնվելով ավելի քան 25 տարի պատերազմական իրավիճակում, պատերազմի անմիջական ազեցության ներքո՝ գոյացնելով ռազմական օլիգարխիա, որը դարձել է  մեր երկրի իշխող էլիտան։

Այս բռնության տիրույթում գտնվող գործընթացների ծիրում գենդերային բռնությունն ընկալվում է լեգիտիմացված ու արդարացված։  Այն առկա է մոլորակի գրեթե բոլոր հասարակություններում ։ Սակայն մարդու իրավունքների հանդեպ առավել զգայուն հասարակություններում գենդերային բռնությունը ճանաչվել է որպես մարդու իրավունքների ոտնահարման ամենաակնառու և մտահոգիչ դրսևորում։ Այն կարելի է բնութագրել որպես սեռով պայմանավորված ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական և տնտեսական բռնության կիրառում։ Մարդու արժանապատվության ու պահանջմունքների հանդեպ զգայունությամբ են չափվում ու որոշվում հասարակության քաղաքակրթական ընկալումները։ Այդ ընկալումների տարբերությունները, կամ տարբերակված՝ խտրական մոտեցումները  հանգեցնում են մշակութային, ապա նաև քաղաքակրթական բախումների` պահպանողականության ու լուսավորականության  գաղափարների հակադրմանը։

Ժամանակակից եվրոպական քաղաքակրթությունն իր ձեռքբերումներով մեծապես պարտական է եվրոպական Լուսավորական շարժման փիլիսոփայական մտքին, որը հեղաշրջեց մարդկային մտածողությունը, ճանաչողական հիմքերը փնտրելով ոչ թե կրոնի և եկեղեցու, այլ գիտության ու բանականության մեջ։ Ինչպես նշում է Իմանուիլ Կանտն իր «Ի՞նչ է լուսավորականությունը» աշխատության մեջ[2], Լուսավորականությունն այն դարաշրջանն է, երբ մարդը դուրս է գալիս անչափահասության վիճակից, և լուսավորականության նպատակների համար ոչինչ չի պահանջվում, բացի ազատությունից, ազատ դատողությունից, որի հանդեպ սահմանափակումը Կանտը համարում էր ամենամեծ ոտնձգությունը  (այլ  ձևակերպմամբ՝ բռնությունը) հասարակության և մարդկության հանդեպ։

Լուսավորականները ձգտում էին ամրացնել իրավունքի հիմքերը հանրային գիտակցության մեջ, որոնք հետագայում իրենց արտահայտությունն ունեցան կանանց իրավահավասարության համար մղվող պայքարների տեսքով և եվրոպական քաղաքակրթական ուղեգծում ունեցան հստակ զարգացումներ՝ հանգեցնելով քաղաքակրթական ձեռքբերումների։ Սակայն, այդպես էլ չի ընկալվում, որ գենդերային բռնությունն առանձին դիտարկելն ու սեգմենտավորված լուծումներ տալը  ո՛չ պատկերացման, ո՛չ էլ հանրային գիտակցության մեջ  չեն հանգեցնի փոփոխության։ Բռնությունը կարող է սկիզբ առնել ուղղակի-կառուցվածքային-մշակութային բռնության եռանկյան ցանկացած անկյունում և հեշտությամբ փոխանցվել մյուս անկյուններին, երբ բռնության հակված կառուցվածքը ինստիտուցիոնալացված է, իսկ բռնության հակված մշակույթը՝ լեգիտիմացված։

Գենդերային հավասարությունը և բռնությունը՝  Արևմուտք-Ռուսաստան հակադրության ծիրում

Գենդերային հիմնահարցերը, որպես մարդու կենսագործունեության առավել զգայուն և նուրբ ոլորտ, մշտապես գտնվում են քաղաքակրթական բախումների կիզակետում։ Մի դեպքում այն համարվում է հասարակության մարդակենտրոն  զարգացման կայուն ցուցիչ, մյուս դեպքում՝ ավանդական արժեքների փլուզման սպառնալիք։ Հասարակության կառուցվածքի, հանրային գիտակցության, ինչպես նաև կենսակերպի փոփոխության վրա ներազդող գործիքներից է հանրային կյանքը կարգավորող օրենքների մշակումը, ընդունումն ու կենսագործումը։

Գենդերային հավասարության, խտրական վերաբերմունից  ու բռնություններից զերծ  լինելու  և նման վերաբերմունքի դեպքում պետության պաշտպանությունն ունենալու երաշխիքները ամրագրվում են օրենքներով։ Այդ համատեքստում միջազգային կոնվենցիաներից բխած   երեք օրենքները՝ գենդերային հավասարության, ընտանեկան բնությունը կանխարգելող և հակախտրականության օրենսդրությունները հնարավորություն են տալիս որոշակիորեն վերահսկել դաշտն ու պետության կողմից երաշխավորվող աջակցություն ցուցաբերել իրավունքի խախտումների դեպքում։ Եթե հասարակական ընկալումներում մարդն ու նրա արժանապատվությունը գերագույն արժեք են, ինչն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրությունում[3], ապա խտրականության, անհավասարության ու բռնության ցանկացած դրսևորում օրենքով սահմանված կերպով պետք է դատապարտվի։ Սակայն հաճախ մենք լսում ենք դիմադրության ձայներ, որոնք հատկապես հավասարություն ու հակախտրականություն, նաև՝ բռնությունից զերծ ապրելակերպի պատրաստող օրենքները կոչում են հայ հասարակության ավանդական արժեքները փլուզող, հայ ավանդական ընտանիքը քայքայող։

Եվ այդ երկու մոտեցումների բախումը ի հայտ է գալիս քաղաքական կողմնորոշման փնտրտուքի համատեքստում ևս։   Անդրադառնալով  Հայաստանի արտաքին-քաղաքական կողմնորոշման փոփոխությանը՝ ԵԱՏՄ անդամակցությանը  նախորդող ժամանակահատվածին, հստակորեն կարելի է փաստել, որ քաղաքակրթական այս բախումը, իր բոլոր նրբերանգներով ի հայտ եկավ գենդերային խնդիրների համատեքստում։

2013 թվականի ամռանը, երբ Հայաստանը պաշտոնապես դեռևս գտնվում էր ԵՄ ասոցացման համաձայնագրի նախաստորագրման բանակցությունների փուլում, Հայաստանի խորհրդարանը քննարկում էր «Գենդերային հավասարության մասին» օրենքի նախագիծը, որն այնուհետև կոչվեց  «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների ու հնարավորությունների ապահովման մասին օրենք»[4]։ Ընդ որում, գենդեր տերմինն ուղղակի փոխարինվեց՝  կենսաբանական սեռը բնորոշող կին և տղամարդ հասկացություններով, որն  ամբողջովին փոխեց օրենքի կոնտեքստուալ հիմքն ու ըստ այդմ՝ նաև հանրային ընկալումների ողջ տրամաբանությունը։ Գենդեր եզրույթը վերաբերում է հենց մշակութային ու սոցիալական ընկալումներին և հատկանշում է այն սոցիալական վարքը, որը հասարակությունը վերագրում է կնոջը կամ տղամարդուն[5]։ Հանրային գիտակցության մեջ կնոջը և տղամարդուն վերագրվող դերերի ու սոցիալական պատկերի փոփոխությամբ կարող է տեղի ունենալ հասարկության ապրելակերպի ու պատկերացումների փոփոխություն, ինչը նաև նոր ձևակերպումների ու նոր բառամթերքի ստեղծման պահանջարկ է առաջացնում։

Սակայն պահպանողականության այն դրսևորումները, որոնք ի հայտ եկան գենդերային հավասարության օրինագծի շուրջ, ցուցիչն էին քաղաքակրթական բախման, ուստի և  ռուսական-կրեմլյան-հակաարևմտյան  քարոզչության  օջախը բորբոքվեց  նաև Հայաստանում։ Մասնավորապես, արևմտյան քաղաքակրթության՝ մարդու իրավունքների ու ժողովրդավարության պատկերացումները փորձ արվեց տեղավորել ու մեկնաբանել բացառապես սեռայնությանը վերաբերող խնդիրների ու  ֆոբիաների համատեքստում, ինչը մեծապես ազդեց ԵԱՏՄ անակնկալ անդամակցության նախապատրաստման տեսանկյունից՝ հանրային գիտակցության վրա։  Հիմնականում անվտանգության համակարգերի ու կենսակերպի կայունությունը կորցնելու վախերով, այլ ոչ վերլուծականա մտքի ու տրամաբանության միջոցով առաջնորդվող հասարակությունը հենց գենդերային խնդիրների խաղարկմամբ ու շահարկմամբ էլ նետվեց քաղաքակրթական ներկայիս միջավայրը։

Ավելի ուշ, այդ նույն կրեմլյան հովանավորությունը վայելող  խմբերը սկսեցին ակտիվ քարոզչություն տանել ընտանեկան բռնությունը կանխարգելող օրենսդրության դեմ, ինչն անմիջականորեն ազդեց օրենքի ընդունման գործընթացի վրա[6]. Նախ՝ հանրային քննարկումների դաշտից տեղափոխվելով վախերի ու ֆոբիաների տիրույթ, ապա նաև՝ հետաձգելով օրենքի ընդունումը անորոշ ժամանակահատվածով։

Այս պարագայում հիմնախնդրի հանրային ու բազմակողմանի քննարկման ցանկացած փորձ օգտակար է և անգամ՝  անհրաժեշտ։

[1]  Galtung, Johan , 1969. ` Violence, Peace and Peace Research’, Journal of Peace Research, vol. 6, no. 3, pp. 167-191.

[2] Кант И., Ответ на вопрос: что такое Просвещение?// Кант И., Соч. на нем. и рус. яз., Т. 1, М., 1994

[3] ՀՀ Սահմանադրություն, գլուխ 2, հոդված 14. Մարդու արժանապատվությունը՝ որպես նրա իրավունքների ու ազատությունների անքակտելի հիմք, հարգվում եւ պաշտպանվում է պետության կողմից:

[4] ՀՀ օրենքը «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների և հնարավորությունների ապահովման մասին»։ Կապուղի՝ http://www.parliament.am/drafts.php?sel=showdraft&DraftID=28173

[5] «Գենդեր» եզրույթը և դրա գործածումը Միավորված ազգերի կազմակերպության եվ Եվրոպայի կառույցներում։ Վերլուծական տեղեկանք։  Կապուղի՝ http://www.un.am/up/file/Gender%20-broshyur-for%20un_gtg%20%20A.pdf

[6] Ընտանեկան բռնության կանխարգելման օրենքի դեմ պայքարողների ռուսական հետքը.  զեկույց։ Կապուղի՝ http://uicarmenia.org/?p=2288