Հասմիկ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Մշակութաբան-ցեղասպանագետ
Երևան
19-րդ դարում հատկապես եվրոպական երկրներում մեծ թափ ստացան էթնոազգայնական շարժումները, որոնք, ձևավորվելով վերնախավի շրջանակներում (կայսրությունների և գաղութային պետությունների տապալման նպատակով), հետագայում զարգացան էթնոսի գերիշխանության հաստատման մոդելով:
Վերջինիս ձևավորման մեխանիզմները տարբեր ժողովուրդների մեջ հիմնականում կրկնվում են կարծրատիպերով: Անգլիացի հետազոտող Բենեդիկտ Անդերսոնը հիմնավորում է, որ ազգի և ազգայնականության ձևավորումը տեսականորեն կապվում է համընդհանուր մշակութային համակարգերում տեղի ունեցող վերափոխումների հետ: Ի վերջո, շատ տեղերում այն ընդունվում է որպես պետական գաղափարախոսություն և հիմք դառնում ներքին և արտաքին քաղաքականության համար: Համաձայն չեխ (ծագումով հրեա) փիլիսոփա և սոցիալական մարդաբան Էռնստ Գելների տեսակետի` ազգայնականությունն առաջին հերթին քաղաքական սկզբունք է, որում քաղաքական և ազգային միավորները պետք է համընկնեն: Օսմանյան կայսրությունում ավելի վաղ սկսված ազգայնականացման գործընթացը 20-րդ դարի սկզբներին ստանում է էթնոազգայնականության առանձնահատկություններ:1908թ. հուլիսին օսմանյան բանակի սպաները «երիտասարդ թուրքերի» գլխավորությամբ ապստամբություն բարձրացրին. հեղաշրջման արդյունքում տապալվեց Աբդուլ Համիդ 2-րդի իշխանությունը և վերականգնվեց 1876թ. սահմանադրությունը: Երիտասարդ թուրքերն իշխանության եկան «ազատություն, եղբայրություն, հավասարություն» կարգախոսներով և որդեգրեցին օսմանիզմի` «բոլոր ժողովուրդների միջև հավասարություն հաստատելու» քաղաքականությունը, սակայն իրականում առաջնորդվեցին թյուրքիզմի ու պանթյուրքիզմի ազգայնամոլական գաղափարախոսություններով:
19-րդ դարի վերջին ազգայնականության հիմքում ընկած էին առավելապես կրոնը և լեզուն, իսկ հետագայում ձևավորվեց էթնոազգայնականությունը, որի հիմքում դրվեց ողջ էթնոմշակույթի վերհանման գաղափարը: Երիտթուրքական գաղափարախոս Զ. Գյոք Ալփը նշում է. «Մինչև թյուրքականության ձևավորումը մեր երկրում կար երկու «մշակույթ»` կրոնական (ümmet) և արևմտականացված (Tanzimat), որոնք բարեկամական չէին միմյանց նկատմամբ»: Համաձայն Ն. Քեմալի` այս երկու մշակույթների բախման արդյունքում երիտասարդության մեջ ձևավորվում է նոր գաղափար, որը կարողանում է համադրել այս երկուսը: Այդ գաղափարը թյուրքիզմն էր, որը փոխարինեց ումմեթի մշակույթը ազգայինով, իսկ թանզիմաթյանը` ժամանակակից քաղաքակրթությամբ:
1904թ. պանթյուրքիզմի գաղափարախոս Աքչուրաօղլու Յուսուֆը տպագրում է «Üç Tarz-ι Siyaset» («Քաղաքականության երեք հիմունքները») հոդվածը, որտեղ առաջարկում է Օսմանյան պետության միավորման երեք ճանապարհ` օսմանիզմ, պանիսլամիզմ և թյուրքիզմ: Մանրամասն քննելով այս երեք ուղղությունների դրական և բացասական կողմերը` որպես լավագույն լուծում առաջարկում է երրորդը` «թուրքական ազգային քաղաքականություն` հիմնված թուրքական ռասայի վրա»: Սրանով նա արդեն մատնանշում էր Օսմանյան կայսրությունում էթնոմշակույթի ձևավորման երկու կարևոր բաղադրիչները՝ մարդաբանական տիպը և էթնոնիմը, որոնց ավելացան լեզուն, ընդհանուր տարածքի և ընդհանուր ծագման մասին գաղափարները:
Թուրք ազգի կարևորության գործոնը երիտթուրքերի կառավարության տարիներին արդեն վերածվեց «ընտրյալ ազգ» լինելու մոդելի` ամրապնդվելով պանթյուրքիզմի գաղափարախոսության մեջ: Երիտթուրքերի 1911թ. Սալոնիկում կայացած չորրորդ համագումարում պանթյուրքիզմը մշակվեց ու հռչակվեց որպես ամբողջական քաղաքականություն: Համագումարի ժամանակ որոշում կայացվեց վերակենդանացնել հին թյուրքական մշակույթը, ավանդույթները, ժողովրդականացնել նախաօսմանյան թուրքական պատմությունը, լեզուն, գրականությունը և կրոնը: 1920թ. տպագրված բրիտանական պետական փաստաթղթերում նկարագրվում է թուրքական քաղաքականությունը. «Չի կարող լինել այլ ազգ, բացի օսմանյան թուրքից, այլ պետական լեզու, բացի թուրքերենից, և այլ ղեկավարություն կայսրությունում: Դա ծրագիր էր մեկ ռասայի, մեկ լեզվի, մեկ ղեկավարության համար»:
Թուրք մտավորականության շրջանում մշակութային վերածննդի գաղափարն ուներ նաև արևմտյան ազդեցություն` կապված 20-րդ դարում ազգային ինքնության և ինքնագիտակցության հարցերի շուրջ ծավալվող քննարկումների աշխուժացման հետ: Թուրք ազգային գործիչները մեծապես հետաքրքրվում էին արևմտյան փիլիսոփայական ու սոցիալական գիտությունների տեսություններով: Հունգարիայում ու Լեհաստանում 1848թ. անհաջող հեղափոխություններից հետո այնտեղ բնակվող թուրք մտավորականները հաստատվեցին Օսմանյան կայսրությունում` իրենց հետ բերելով Կենտրոնական Եվրոպայի ազգայնականության գաղափարները: Թուրք ազգային գործիչները, մտահոգվելով հատկապես Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական խնդիրներով, դրանց լուծումները փնտրում էին արևմտյան բուրժուական ազգայնականության տարբեր տեսություններում:
Սուլեյման փաշան իր «Tarih-i Alem» («Աշխարհի պատմություն») աշխատության մեջ թյուրքերի մինչիսլամական պատմությունը լուսաբանում էր ազգայնականության տեսանկյունից: Այս թեզը որդեգրվեց Զ. Գյոք Ալփի կողմից, ով թուրքերի «ոսկե անցյալը» տեսնում էր իսլամին նախորդած թյուրքական անցյալում: «Մենք ընդունել ենք արաբների, պարսիկների ու եվրոպացիների կրոնը», – ասում է մի իմաստուն «Kιzιl Elma» («Կարմիր խնձոր») բանաստեղծության մեջ: Զ. Գյոք Ալփը պարծենում էր այնպիսի «թյուրք» զավթիչներով, ինչպիսիք էին Աթիլան, Չինգիզ Խանը, Թիմուր Բաբուրը: Հատուկ նշանակություն էր տալիս թուրքերի և սկյութների, սամարացիների միջև իբր գոյություն ունեցող արյունակցական կապին: 1911թ. «Yeni Hayat» («Նոր կյանք») ամսագրում տպագրած հոդվածում Զ. Գյոք Ալփը գրում է, որ «ըստ գերմանացի փիլիսոփա Նիցշեի` թուրքերը գերմարդիկ են… Նոր կյանքը ծնվելու է թյուրքականությունից»: Ժամանակի գրականագետներն իրենց աշխատություններում հասնում են ծայրահեղ ռասիզմի, թուրքերի բացառիկության քարոզ են կարդում: Երիտթուրքական մամուլում թուրքերի մասին սկսեց ավելի հաճախ շրջանառվել «milleti hâkime» («տիրապետող ազգ») արտահայտությունը:
Մտավորական Մեհմեդ Իզեթը «Hayat» («Կյանք») շաբաթաթերթում գրում է, որ «թուրքերի դերը» որպես «գերիշխողի» ձեռք կբերվի միայն «թյուրքական ռասան» մաքրելու արդյունքում: Ժամանակի թուրքական մամուլում, պատմական ուսումնասիրություններում, գրական ստեղծագործություններում անընդհատ կրկնվում են աշխարհում թյուրքերի «հատուկ կոչման» մասին դատողությունները, նշվում է նրանց գերազանցությունը բոլոր այլ ժողովուրդներից: «Թուրքերը հայտնի են եղել դեռևս հին հույներին, հրեաներին, պարսիկներին», – գրում է «Ikdam» («Առաջընթաց») թերթը: Շրջանառության մեջ դրվեց այն միտքը, թե թյուրքերի վարած բոլոր պատերազմները «քաղաքակրթական բնույթ են ունեցել», իսկ առանց պատերազմելու հնարավոր չէ «մշակույթ և օրենք տարածել»:
Այսպիսով, Օսմանյան կայսրությունում թյուրքական մշակույթի վերածնունդը կյանքի կոչելու և ոչ միայն վերնախավի շրջանում, այլև ողջ հասարակությունում թյուրքականությունն ամրապնդելու անհրաժեշտություն էր առաջացել, հետևաբար այն պետք է մուտք գործեր հասարակության տարբեր ոլորտների մշակութային կյանք և մատչելի լիներ բոլորին: Վերնախավի և հասարակ ժողովրդի միջև սահմանները մոտեցնելու և թուրքերի ազգային ինքնագիտակցությունը զարգացնելու համար լավագույն «գործիք» պետք է ծառայեր լեզուն: Այս նպատակով աշխատանքներ տարվեցին թուրքերեն գրական լեզուն ժողովրդական լեզվին մոտեցնելու, այն պարզեցնելու և հղկելու ուղղությամբ: Բանաստեղծներ Ռ. Թեֆրիքը և Մ. Էմինը սկսեցին իրենց ստեղծագործությունները գրել ժողովրդական լեզվին մոտ թուրքերենով:
Մ. Էմինը հրատարակեց իր հանրածանոթ ազգային պոեմը, որը սկսվում է «Ben bir Türküm, dinim, cinsimuludur» («Ես թուրք եմ, իմ կրոնը, իմ ռասան ազնիվ են») տողով: Այն գրված էր հանրային լեզվով և թուրքական հանգավորմամբ: Լեզվի և գրականության ոլորտում թուրքականացման ակտիվ քարոզչություն էին իրականացնում «Yeni Lisan» («Նոր լեզու») և «Yeni Hayat» կազմակերպությունները: Առաջինի տպագրական մարմինը «Genç Kalemler» («Երիտասարդ գրողներ») թերթն էր, իսկ երկրորդը` «Yeni Felsefe»-ն («Նոր փիլիսոփայություն»): Զ. Գյոք Ալփի ազդեցությունն այնքան մեծ էր, որ թուրքերեն թարգմանվեց նաև Ղուրանը, և Կ. Պոլսի որոշ մզկիթներում ծիսական արարողություններն սկսեցին իրականացվել թուրքերենով:
Թյուրքականության գաղափարախոսներն ազգային գիտակցության կերտման նպատակով ժողովրդական զանգվածներին ներգրավում էին մշակութային ակտիվության մեջ: Օրինակ, մեծ նշանակություն էր տրվում «զանգվածային թատրոններին», որոնց ներկայացումներին կարող էին անվճար հաճախել թուրք հասարակության բոլոր խավերը: Հատկապես մեծ հեղինակություն էր վայելում օսմանյան ժողովրդական «Kara Göz» («Սև աչք») թատրոնը, որի խաղացանկում ներգրավված էին թուրքերի անցյալը փառաբանող ներկայացումներ:
Թուրքականության էթնոկենտրոն-էթնոազգայնական գաղափարներից մեկը պատմական ընդհանուր հայրենիքի` «Թուրանի» մասին պատկերացումներն էին: Մինչև 19-րդ դարը «հայրենիք» հասկացությունն Օսմանյան կայսրությունում շատ նեղ իմաստ ուներ, այն ընկալվում էր որպես «ծննդավայր» կամ «բնակավայր»: Իսկ Ջևդեթ փաշան նշում էր, որ թուրք զինվորի համար հայրենիքը պարզապես գյուղական հրապարակն է:
Երիտթուրք պարագլուխներն իրենց սկզբունքն ընդօրինակում էին «Մոնրոյի դոկտրինից» , հռչակելով «Թուրքիան թուրքերի համար» կարգախոսը: «Ետ դեպի Թուրան» կարգախոսով թուրք ազգայնամոլները կրկին վերադառնում էին «թյուրքական արմատներին»: Հատկապես Զ. Գյոք Ալփը «Turan» բանաստեղծության մեջ խնդրում է Աստծուն թուրքերին վերադարձնել «ոսկե դարաշրջանը», որպեսզի «թուրքերի հայրենիքը լինի միասնական…»: Նա համարում էր, որ թուրքերի հայրենիքի սահմանները պետք է ձգվեն այնքան հեռու, որքան տարածվում էր թյուրքերենը և թուրքերի քաղաքական մշակույթը: Ըստ նրա` այդ հայրենիքը ո´չ Թուրքիան էր, ո´չ էլ Թուրքեստանը, այլ` Թուրանը:
Նրանք մտահոգված էին միատարր հայրենիք ստեղծելու և դրա «ազգային սահմանները» գծելու խնդրով: Անատոլիան հռչակվեց թուրքերի «սուրբ հայրենիքը», որի հետ էլ նրանք կապեցին ապագայի ողջ հույսերը: Անատոլիայի թեման սկզբնական շրջանում լայնորեն քննարկվում էր Կահիրեում լույս տեսնող «Anadolu» և «Türk» թերթերի էջերում, իսկ հետագայում նաև երիտթուրքական մամուլում: Ուշագրավ է այն, որ «Անատոլիա» հասկացության մեջ թուրքականության գաղափարակիրները ներառեցին ոչ միայն Անատոլիայի աշխարհագրական տարածքը, այլև ողջ Արևմտյան Հայաստանն` այն անվանելով «Արևելյան Անատոլիա»: Սա նշանակում էր, որ այս տարածքում ապրելու իրավունք էին ունենալու միայն թրքախոս և իսլամ դավանող ժողովուրդները:
Թուրքական ազգային գիտակցության ձևավորումը բնականաբար հանգեցրեց այդ շրջանում նաև Եվրոպայում խիստ օրակարգային «ազգ» հասկացությունը սահմանելու անհրաժեշտությանը, որը բավական բարդ և խնդրահարույց էր բազմամշակութային, բազմէթնիկ և բազմակրոն Օսմանյան կայսրությունում: Զ. Գյոք Ալփն առաջին անգամ փորձեց բնորոշել թուրքերին, մասնավորապես Անատոլիայի թուրքերին, որպես «ազգ»: Նրա սահմանման համաձայն` թուրք ազգն անհատների ընդհանրությունն է` ընդհանուր լեզվով, կրոնով, բարոյականությամբ, գեղագիտությամբ: Սակայն, քանի որ այս բնորոշումը հակասում էր պանթյուրքիզմի գաղափարախոսությանն, անհրաժեշտ եղավ ձևակերպել այնպիսի սահմանում, որի դեպքում «թուրք ազգը» իր մեջ կներառեր թուրքալեզու բոլոր ժողովուրդներին: Զ. Գյոք Ալփի նոր սահմանման համաձայն` պանթյուրքական «ազգն» անհատների այն ընդհանրությունն է, որն ունի միևնույն լեզուն, կրոնը և տարածքը:
