Ընտանեկան բռնության իրավական հասկացության ծագումն ու զարգացումը*

Արման ՂԱՐԻԲՅԱՆ
Անկախ լրագրող
Երևան

Վերջին տարիներին Հայաստանում ընտանեկան բռնության վերաբերյալ հատուկ օրենսդրություն ունենալու անհրաժեշտության մասին քննարկումներն  ակտիվացել են: Հավանաբար, Հայաստանն առաջիկայում կունենա այս դաշտը կարգավորող առանձին օրենք: Նախքան ներպետական օրենսդրական դաշտի վերլուծությանն անցնելը՝ անհրաժեշտ է իմանալ, թե ինչպես է ընտանեկան բռնություն հասկացությունը մուտք գործել իրավական դաշտ և զարգացման ինչպիսի ընթացք է ապրել:  Ընտանեկան բռնություն հասկացությունը միջազգային իրավական նորմերի զարգացման համատեքստում առաջացել է կանանց իրավունքների ամրապնդմանը զուգընթաց: Սակայն եթե կանանց իրավունքների համար տարվող պայքարը որոշակի դերակատարում ուներ միջազգային հարթությունում սկսած 1940-ականներից, երբ Միացյալ ազգերի կազմակերպությունում (ՄԱԿ) գրվում էր Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, ապա ընտանեկան բռնությանը միջազգային օրենսդրությունն անդրադարձավ շատ ավելի ուշ: «Domestic violence» եզրույթը ևս բավականին ուշ սկսեց կիրառվել՝ հաջորդելով «family violence» եզրույթին:

1979 թվականին, երբ ընդունվեց Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին ՄԱԿ-ի Կոնվենցիան (CEDAW Convention), ընտանեկան բռնությունը բավարար ուշադրության չարժանացավ Կոնվենցիայի հեղինակների կողմից: Կոնվենցիայի միայն մեկ հոդվածն էր անդրադառնում ընտանիքի ներսում կանանց նկատմամբ բռնությանը և պետության պատասխանատվությանը՝ կանանց պաշտպանելու հարցում:

1984 թվականին ՄԱԿ-ի Տնտեսական եւ սոցիալական խորհուրդը ընտանեկան բռնության հարցն առաջին անգամ մտցրեց Կանանց կարգավիճակի հանձնաժողովի օրակարգ: Սա առաջին անգամն էր, երբ ՄԱԿ-ը պահանջեց անդամ պետություններից՝ ներկայացնել ընտանեկան բռնության վերաբերյալ ազգային տվյալներ եւ խնդրի լուծման բանաձևեր առաջարկել:[1] Իսկ ՄԱԿ-ի ամենահեղինակավոր մարմիններից մեկը՝ Ընդհանուր Վեհաժողովն (General Assembly) առաջին անգամ անդրադարձավ այս խնդրին 1985 թվականին: Ընդունվեց բանաձեւ, որով անդամ պետություններին հորդորում էին հրատապ միջոցներ ձեռնարկել ընտանեկան բռնությունը կանխելու համար:[2]

1980-ականներին Ընտանեկան բռնության կանխարգելմանը վերաբերող ՄԱԿ-ի փաստաթղթերում բավականին մեղմ բառապաշար էր կիրառվում, որը կոշտացավ հետագա տասնամյակների ընթացքում:

1993 թվականին ընդունվեց Կանանց նկատմամբ բռնության վերացման մասին ՄԱԿ-ի Հռչակագիրը, որը վերահաստատում էր, որ ընտանեկան բռնությունը մարդու իրավունքների խախտում է:[3] 1994 թվականին նշանակվեց Կանանց նկատմամբ բռնության հարցերով ՄԱԿ-ի հատուկ զեկուցողը[4], որի մանդատը երկարացվել է և ուժի մեջ է մինչ օրս: Հատուկ զեկուցողի մանդատը նրան թույլ է տալիս այցելել անդամ պետություններ՝ տեղում իրավիճակին ծանոթանալու և իր լիազորությունների շրջանակներում միջամտելու:

1995 թվականին ՄԱԿ-ի Կանանց հարցերով համաշխարհային չորրորդ համաժողովն ընդունեց Հռչակագիր[5], որը, ինչպես Քերին Բեննինգեր-Բուդելն է նկատել, փոխեց միջազգային հանրությանը կիզակետը՝ պետություններին պատասխանատվության կանչելով ընտանեկան բռնության կանխարգելման համար:[6]

ՄԱԿ-ի տարբեր մարմինների կողմից ընդունված փաստաթղթերը ամրապնդվում էին ՄԱԿ-ի Կանանց նկատմամբ խտրականության վերացման կոմիտեի (CEDAW Committee) գործունեությամբ: Կոմիտեն ստեղծվել էր անդամ պետությունների կողմից Կոնվենցիայի պահանջների կատարումը մշտադիտարկելու նպատակով, սակայն նրա գործառույթները հետագայում ընդլայնվեցին:

1980-90ական թվականներին Կոմիտեն Ընդհանուր հանձնարականներ էր տալիս անդամ պետություններին, ինչպես նաև քննում էր նրանց ներկայացրած պարբերական զեկույցները՝ Կոնվենցիայի իրագործման վերաբերյալ: Ընդհանուր հանձնարականներից հիշարժան են թիվ 12 եւ թիվ 19 հանձնարարականները: Թիվ 19 հանձնարարականով Կոմիտեն ճանաչեց կանանց նկատմամբ բռնությունը որպես նրանց նկատմամբ դրսևորվող խտրականության ձևերից մեկը: Նաեւ ընդլայնեց Կոնվենցիայի լիազորությունները՝ սահմանելով, որ անդամ պետությունները պատասխանատու են ոչ միայն պետության ներկայացուցչի, այլև երրորդ անձի կողմից կիրառվող բռնության համար: Կոմիտեն պահանջեց նաեւ գենդերային զգայունության դասընթացներ անցկացնել դատական եւ իրավապահ համակարգի ներկայացուցիչների համար:[7]

2000 թվականից ի վեր Կոմիտեն նաեւ ընդունում է գանգատներ անհատներից: Գանգատներ կարող են ուղարկել անհատներ բոլոր այն երկրներից, որոնք ստորագրել և վավերացրել են Կոնվենցիայի Կամընտիր արձանագրությունը (Optional Protocol):[8]

Կոմիտեն մի շարք անհատական գանգատներ է քննել[9], որոնց փաստական հանգամանքները գրեթե նույնական են. կինը բռնության է ենթարկվել իր զուգընկերոջ կողմից, դիմել է պետական մարմիններին՝ աջակցություն ստանալու ակնկալիքով, սակայն պետությունը բավարար քայլեր չի ձեռնարկել բռնության կրկնությունը կանխարգելելու, զոհին պաշտպանելու և բռնարարին պատասխանատվության ենթարկելու ուղղությամբ: Կոմիտեն նման գործերում սովորաբար արձանագրում է Կոնվենցիայի մի քանի հոդվածների խախտում՝ արձանագրելով, որ անդամ պետությունները պարտավոր են պատշաճ ջանասիրություն ցուցաբերել բռնության վերաբերյալ ցանկացած բողոք քննելիս, աջակցել բռնության զոհերին և բռնարարներին պատասխանատվության ենթարկել:

Բացի կոնկրետ գանգատներով պետությանը հանձնարարականներ տալուց՝ Կոմիտեն կարևոր դերակատարում ունի ընտանեկան բռնության իրավական հասկացության զարգացման հարցում: Այն միջազգային չափանիշներ է սահմանում, որոնցով պետք է առաջնորդվեն պետությունները:

Ընտանեկան բռնության իրավական հասկացությունն ընդյալնելու առումով անհնար է թերագնահատել նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) դերը: ՄԻԵԴ-ի սահմանած չափանիշները թեև իրավական առումով պարտադիր են միայն Եվրոպայի Խորհրդի 47 անդամ պետությունների (այդ թվում և Հայաստանի) համար, այնուամենայնիվ, Դատարանի բարձր հեղինակության շնորհիվ դրանք կարող են ազդեցություն ունենալ աշխարհի ցանկացած պետության օրենսդրության վրա:

2007 թվականից ի վեր ՄԻԵԴ-ը ընտանեկան բռնության մի շարք գործեր է քննել[10]։

Փաստական հանգամանքներն այս գործերում ևս գրեթե նույնական են. գանգատ ներկայացնողը կին է, ով պարբերաբար բռնության է ենթարկվել ամուսնու կամ զուգընկերոջ կողմից: Նա դիմել է իրավապահ մարմիններին, հաճախ նաև դատարան՝ զգուշացնելով բռնարարի արարքների վտանգավորության և իրեն սպառնացող վտանգների մասին:  Երբեմն, հաճախ բռնարարի ճնշումների ազդեցության տակ, կինը հետ է վերցրել իր բողոքը, ե նման դեպքերում քրեական հետապնդումները դադարեցվել են: Արդյունքում բռնությունների շղթան շարունակվել է, և կինը ստիպված է եղել կրկին դիմել իշխանություններին՝ պաշտպանության համար:

Թեև գործերից շատերի դեպքում իշխանությունները բացարձակ անգործություն չեն ցուցաբերել, այնուամենայնիվ, նրանց ձեռնարկած միջոցները բավարար չեն եղել կանանց հետագա բռնություններից պաշտպանելու համար, որի արդյունքում ՄԻԵԴ-ը արձանագրել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքի խախտումները եւ վճիռներ կայացրել ընդդեմ անդամ պետությունների՝ պարտավորեցնելով պետական բյուջեից դրամական փոխհատուցումներ (4000-40.000 եվրո) հատկացնել գանգատ ներկայացրած անձանց:

Այս գործերով դատարանը, փաստորեն, անդամ պետությունների համար ընտանեկան բռնության գործերի քննության չափանիշներ է սահմանել: Դրանցից ամենակարևորն այն է, որ իշխանությունները, տեղյակ լինելով բռնության փաստի մասին, պարտավոր են պատճաշ ջանասիրությամբ քննել գործը, պատասխանատվության ենթարկել բռնարարին և պաշտպանել բռնության զոհին ու նրա երեխաներին (եթե կան ընտանիքում երեխաներ):

Ընտանեկան բռնության իրավական կարգավորման համար տարածաշրջանային գործուն մեխանիզմ կարող է դառնալ նաև Եվրոպայի Խորհրդի Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի մասին կոնվենցիան (Ստամբուլի կոնվենցիա): Սակայն Ստամբուլի կոնվենցիան միայն 2014 թվականին է ուժի մեջ մտել, և ԵԽ 47 անդամ պետություններից միայն 22-ն են վավերացրել այն, ուստի չափանիշներ սահմանելու առումով դրա դերակատարման մասին խոսելը դեռ վաղ է:

[1] UN, Economic and Social Council resolution 1984/14 of 24 May 1984 on violence in the family.

[2] UN, GA resolution 40/36 of 29 November 1985 on domestic violence, paragraph 2.

[3] UN General Assembly Declaration on the Elimination of Violence against Women, A/RES/48/104, 20 December.

[4] UN Commission on Human Rights resolution 1994/45, paragraph 6.

[5] The Fourth World Conference on Women: Action for Equality, Development and Peace, September 1995 in Beijing, China.

[6] Berringer-Budel, Carin. “Due Diligence and Its Application to Protect Women from Violence”. Edited by Carin Berringer-Budel. Leiden: Martinus Nijhoff Publishers, 2008, page 8.

[7] The Committee on the Elimination of Discrimination against Women, eleventh session (1992) General Recommendation No. 19.

[8] Optional Protocol to the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Article 1.

[9] Տվյալ հետազոտության շրջանակներում ուսումնասիրվել են հետևյալ անհատական գանգատները. CEDAW Committee, A. T. v. Hungary, Communication no. 2/2003, 26 January 2005, Goekce v. Austria, Communication No. 5/2005, 6 August 2007, Yildirim v. Austria, Communication No. 6/2005, 1 October 2007, X and Y v. Georgia, Communication No. 24/2009, 13 July 2015, V.K. v. Bulgaria, Communication No. 20/2008, 15 October 2008; Jallow. v. Bulgaria, Communication No. 32/2011, 23 July 2012; Kell v. Canada, Communication No. 19/2008, 28 February 2012.

[10] Տվյալ հետազոտության շրջանակներում ուսումնասիրվել են հետևյալ  գործերը. ECtHR, Kontrova v. Slovakia, Appl. no. 7510/04, Judgment of 31 May 2007; Branko Tomasic and Others v. Croatia, Appl. no. 46598/06, Judgment of 15 January 2009; Opuz v. Turkey, Appl. no. 33401/02, Judgment of 9 June 2009,  ECtHR, Opuz v. Turkey, Appl. no. 33401/02, Judgment of 9 June 2009; E.S. and Others v. Slovakia, Appl. no. 8227/04, Judgment of 15 September 2009; N. v. Sweden, Appl. no. 23505/09, Judgment of 20 July 2010; E.M. v. Romania, Appl. no. 43994/05, Judgment of 30 October 2012; Valiuliene v. Lithuania, Appl. no. 33234/07, Judgment of 26 March 2013; Eremia and Others v. Moldova, Appl. no. 3564/11, Judgment of 28 May 2013; B. v. Moldova, Appl. no. 61382/09, Judgment of 16 July 2013; Mudric v. Moldova, Appl. no. 74839/10, Judgment of 16 July 2013; N.A. v. Moldova, Appl. no. 13424/06, Judgment of 24 September, 2013; T.M. and C.M. v. Moldova, Appl. no. 26608/11, Judgment of 28 January 2014, ECtHR, Bevacqua and S. v. Bulgaria, Appl. no. 71127/01, Judgment of 12 June 2008; E.S. and Others v. Slovakia, Appl. no. 8227/04, Judgment of 15 September 2009; A. v. Croatia, Appl. no. 55164/08, Judgment of 14 October 2010; Hajduova v. Slovakia, Appl. no. 2660/03, Judgment of 30 November 2010; Kalucza v. Hungary, Appl. no. 57693/10, Judgment of 24 April 2012; Eremia and Others v. Moldova, Appl. no. 3564/11, Judgment of 28 May 2013; B. v. Moldova, Appl. no. 61382/09, Judgment of 16 July 2013.