Մովսես ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
Երևան
Իր ավանդույթներին հավատարիմ և անցյալին ուղղորդված հասարակությունը դատապարտված է չգոյության: Իր ներկային ուղղորդված հասարակությունը դատապարտված է լճացման: Եվ միայն այն հասարակությունն է ընդունակ զարգանալու, որն ուղղորդված է դեպի ապագա:
Առնոլդ Թոյնբի
Հայաստանում 2018 թվականի ապրիլին սկիզբ առած խաղաղ անհնազանդության շարժումն աննախադեպ էր ոչ միայն Հայաստանի, այլև նախկին խորհրդային երկրների համար: Շատերն այն միանգամից անվանեցին «թավշյա հեղափոխություն», անկախ հեղափոխություն հասկացության ընդունված սահմանումից, դրա և իրականում տեղի ունեցած երևույթների միջև նմանությունների առկայությունից, և այլն: Սակայն, անկախ տարաբնույթ ընկալումներից, տեղի ունեցած գործընթացները վերլուծության և իմաստավորման կարիք ունեն բազմաթիվ տեսանկյուններից՝ պատմական, մշակութաբանական, սոցիոլոգիական, հոգեբանական և այլ, բայց առաջին հերթին՝ փիլիսոփայական: Ինչո՞ւ «առաջնահերթ՝ փիլիսոփայական տեսանկյունից»: Երեք պատճառով. նախ, խաղաղ անհնազանդության շարժման ընթացքում կարևոր դեր ուներ «օրենք», «իրավունք», «զարգացում», «պետություն», «ազգ», «միասնական ապագա» և այլ հասկացությունների ըմբռնումը, ինչն անխուսափելիորեն ենթադրում է դրանց՝ թեկուզ և կենցաղային մակարդակում, բայց փիլիսոփայական ընկալում՝ կապված կյանքի իմաստի, պայքարի իրավունքի և նմանատիպ երևույթների հետ: Երկրորդ պատճառն այն է, որ շարժման վերլուծությունը փիլիսոփայական և սիներգետիկական օրինաչափությունների ներքո բացում է դրա հիմքում ընկած, այն սնած և կայացրած երևույթներ, որոնք միշտ չէ, որ տեսանելի են այլ մասնագետներին, ովքեր իրենց հերթին տեսնում են շարժման՝ մյուսներին չերևացող կողմերը: Եվ, ի վերջո, փիլիսոփայական մտածողությանն է հատուկ իրերի և իրադարձությունների խորքում, հիմքում տեսնել անտեսանելի այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք են ոգին, կամքը, կեցությունը և այլն, ցույց տալ դրանց դրսևորման ուղիները և արտահայտման ձևերը:Նախ պետք է արձանագրել, որ Հայաստանում իշխանափոխության գործում մեծ դեր խաղաց համացանցը, իսկ ավելի կոնկրետ՝ վիրտուալ տիրույթում գործող զանգվածային լրատվամիջոցները, քանի որ հենց դրանք էին տեղեկատվություն տարածող այն հիմնական խողովակները, որոնցից երկրի ամենահեռավոր բնակավայրում ապրող մարդիկ պատկերացում էին կազմում ընթացող երևույթների մասին: Բայց ստացվել է այնպես, որ ժամանակակից պայմաններում ԶԼՄ-ները ոչ միայն տեղեկատվություն տարածող են, այլև՝ ստեղծող: Եվ հենց դրանք են ստեղծում այն իրականությունը, սոցիալական այն միջավայրը, որում մենք ապրում ենք: Իսկ վիրտուալ իրականությունը սկզբունքորեն տարբերվում է ֆիզիկական իրականությունից, թեկուզ և նրանով, որ ֆիզիկական իրականության մեջ երևույթի գոյությունը նախորդում է անվանակոչությանը, մինչդեռ վիրտուալ իրականությունում անվանակոչությունն է հաղորդում երևույթի գոյությանը: Այլ կերպ ասած, վիրտուալ իրականությունում իրերն ինչպես կոչես, այդպես էլ կընկալվեն: Եվ եթե ուշադրություն դարձնենք, ապա շարժման առաջնորդի հռետորաբանությունն այս իմաստով տվեց իր արդյունքը. առաջին իսկ օրերից ասվում էր, որ «սա հեղափոխություն է», մի քանի օր հետո՝ «սա կայացած հեղափոխություն է», «ժողովուրդը հաղթել է», «ամեն ինչ փոխվել է» և այլն, թեպետ շատ քչերն էին պատկերացնում, թե ինչ է տեղի ունենում, ինչի մասին վկայում է Երևանում առաջին օրերին հավաքին մասնակցող մարդկանց փոքր թվաքանակը: Սակայն գործին միացավ նաև համացանցը և, ըստ էության, ցանկալին դարձավ իրական:
Վստահաբար կարելի է ասել, որ մենք նորից անկախացանք այս շարժման ընթացքում: Հին կարգերը, առհասարակ, և հատկապես «սովետը», նոր քանդվեցին, դասվեցին անցյալին, դարձան պատմություն: Եթե նույնիսկ մի պահ ոչ միայն մտածենք, այլև փորձենք զգալ, ապա կպարզվի, որ նախորդ սոցիալ-մշակութային միջավայրն արդեն անցյալ փուլ է՝ անցած փուլ, որովհետև հաղթահարված է և՛ հոգեբանորեն, և՛ զգալի չափով նաև գործնականորեն: 1991 թվականին ձեռքբերված անկախությունը միայն իրավական բնույթ ուներ, և ո՛չ քաղաքական, ո՛չ տնտեսական, ո՛չ հոգեբանական առումներով անկախություն չէր: Այն ժամանակ չհաղթահարվեցին և չփոխվեցին հին կարգերը՝ կառավարման ավանդական ձևերը, սոցիալական ինստիտուտները և այլն: Այսինքն, անկախությունն իր հետ չբերեց ազատություն: Հայաստանում իներցիայով շարունակեց գործել կյանքի սոցիալ-մշակութային մոդել, որում ի թիվս բացասական բազմաթիվ այլ երևույթների՝ աչքի ընկավ հատկապես հային բնորոշ կլանային մտածողությունը, որի շրջանակներում հանրային և պետական շահի գիտակցումը և դրան նախապատվություն տալը դարձավ գրեթե անհնարին մի բան: Կյանքի այդ մոդելը շատ շուտ ցույց տվեց պետության զարգացման հետ իր անհամատեղելիությունը:
Առողջ ազգայնականությունը, որը դրսևորվեց շարժման գաղափարախոսության մեջ, կառուցողական բնույթ ունի, այն ստեղծում է սոցիոմշակութային այնպիսի միջավայր, որում մարդն ունի ոչ միայն որպես իրավական, տնտեսական և քաղաքական էակ ինքնարտահայտվելու հնարավորություն, այլև՝ որպես մշակութային, պատմամշակութային, ինչո՞ւ չէ՝ որոշ դեպքերում նաև հուզական և իռացիոնալ էակ դրսևորվելու և, ամենակարևորը, ընկալվելու հնարավորություն: Սա ավելի լայն իրականություն է, ի տարբերություն մարդու միայն իրավական, քաղաքական և տնտեսական (ի դեպ, այս բոլորն էլ՝ խիստ ռացիոնալ) դրսևորումներով կառուցվող սոցիոմշակութային համակարգը (որն, ի դեպ, հենց արևմուտքում է տարածված): Այս իմաստով շարժումը բնավ չունի արևելքին նմանվելու կամ կրկնօրինակելու նպատակ, ինչպես եղել է հետխորհրդային տարածքում այլ գունավոր կամ թավշյա հեղափոխությունների ներքին տրամաբանության դեպքում:
Այս սոցիոմշակութային նոր միջավայրը հնարավոր դարձրեց պատմական առումով մի շատ կարևոր երևույթի սկզբնավորում, որի մասին տարիներ շարունակ շատ է խոսվել: Խոսքն ազգի նոր ըմբռնման, նոր սահմանման մասին է: Դասագրքային ճշմարտություն է, որ ազգը տարածքային, լեզվական, կրոնական ընդհանրություններ ունեցող և միասնական պատմության իրենց կրող համարող մարդկանց խումբ է: Այս ըմբռնումը որքան տարածված է, այնքան էլ արդեն՝ սպառված: Ազգի սահմանման ժամանակ այլևս ստիպված ենք ներմուծել «ընդհանուր ապագան» որպես տվյալ ազգին պատկանող մարդկանց միավորող գործոն: Հենց սա տեղի ունեցավ շարժման ընթացքում, որովհետև պայքար էր գնում ցանկալի ապագայի ստեղծման համար, ապագա, որը պետք է լինի ոչ թե երկրի իներցիոն ընթացքի արդյունք, այլ՝ գիտակցված ընտրության հետևանք: Վստահաբար կարելի է ասել, որ այստեղ իր դերը խաղաց նաև մասնակիցների տարիքը (20-ից 35), որը, միջինացված, զարմանալի օրինաչափությամբ մեր պետության անկախության տարիքն է՝ 27 տարի:
Սա, իր հերթին, նշանակում է, որ Հայաստանում ընթանում է ավանդական ազգից քաղաքական ազգի ձևավորման գործընթաց: Այն այս օրերին հանրային և զանգվածային բնույթ ստացավ, որովհետև մինչ այդ էլ կար, սակայն խիստ տեղային մակարդակով և ավելի շատ տեսականորեն, քան գործնականում: Ավանդական մշակույթը կյանքի կազմակերպման և կանոնակարգման կայուն (ստատիկ) մոդել է, որում նախասահմանված են մտածողության և վարքի նորմերը: Այդ մշակույթում կյանքը հանդես է գալիս որպես մի վիճակ, այլ ոչ թե գործընթաց: Ստատիկ վիճակում գտնվող ավանդական մշակույթը դժվար է ենթարկվում փոփոխությունների, հետևաբար՝ նաև արդիականացման, քանի որ դարերի ընթացքում հաստատված սովորույթների, մտածելակերպի և ապրելակերպի նորմերի ցանկացած փոփոխություն ընկալվում է որպես ինքնությանը սպառնացող վտանգ:
Ավանդական հասարակությունները, լինելով առավելապես փակ համակարգեր, ներսում ծագող այլախոհության կամ դրսից համակարգի մեջ ներթափանցող տեղեկատվության միակողմանի, այլընտրանքներ չճանաչող իմաստավորում և արժևորում կատարելով, պահպանում են դոգմատիզմն ու կարծրատիպային մտածողությունը, այն դեպքում, երբ հասարակության զարգացումը մեծապես պայմանավորված է հակակշիռների կիրառման հնարավորություններով (օրինակ, ազատականացող հասարակական հարաբերությունները հակակշռվում են իրավական նորմերով, ազատության աճը՝ պատասխանատվության բարձրացումով և այլն): Գիտակցության մեջ նման փոփոխություններ իրականացնելը բավականին բարդ է, քանի որ ավանդական հասարակության մարդու գիտակցությունն ամփոփված է առօրեականության մեջ և կենցաղում, ինչը չի նպաստում այլախոհության կամ տեսական մտածողության զարգացմանը: Ավանդական ազգը, որպես ավանդական մշակույթի հավաքական արդյունք, իր ներկան կառուցում է մեկ սկզբունքով՝ վերարտադրելով անցյալը: Սա համարվում է ոչ միայն նորմալ, այլև՝ բարոյական տեսակետից ճիշտ և միակ ճիշտ ապրելակերպը: Ուրեմն, ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերածվելու գործընթացը ենթադրում է նախևառաջ մարդու և կյանքի մասին բարոյական պատկերացումների վերանայում, ինչը և աննկատ, բայց տեղի է ունեցել Հայաստանում:
Խոսքն առաջին հերթին բարոյականության հումանիզացման մասին է, որի համաձայն բարոյականությունն է մարդու համար, ոչ թե մարդը՝ բարոյականության, բացարձակ արժեք է մարդը, ոչ թե «բարոյական» գաղափարը կամ կերպարը: Կարծրացած և դոգմատիկ բնույթ ունեցող ավանդական բարոյականությունը զարգացող հասարակության համար շատ դեպքերում ոչ թե խթան է, այլ՝ խոչընդոտ: Որքան ուժող է ավանդական բարոյականության ազդեցությունը, այնքան ավելի կաղապարված և վերահսկելի են հասարակական գիտակցությունը, ազատատենչությունը և արդիականանալու ձգտումը: Մինչդեռ քաղաքակիրթ հասարակություններում բարոյականի մասին պատկերացումների վերանայումը սովորական պրակտիկա է:
Հասարակական հարաբերությունների հումանիզացումը որպես ավանդական ազգից քաղաքական ազգի ձևավորման անբաժանելի գործընթաց, ենթադրում է հասարակական զարգացման նպատակների և դրա իրականացման ուղիների ձևակերպում: Հենց այստեղ դրսևորվեց Հայաստանում վաղուց առկա հակասությունը ընդհանուր ապագայի հարցում ավագ սերնդի և երիտասարդության պատկերացումների միջև: Այլ կերպ ասած, ավանդական սոցիոմշակութային համակարգն այլևս չէր պարունակում երիտասարդների համար կենսական նշանակություն ունեցող արժեքներ և սկզբունքներ: Մինչդեռ սոցիոմշակութային իրականությունն ընդունելի է այն դեպքում, երբ կենսական նշանակություն ունի, այսինքն՝ նպաստում է մարդկանց կենսական շահերի և պահանջմունքների բավարարմանը: Եթե ավանդական հասարակությունում կենսական նշանակություն ունի ծանոթ-բարեկամի ինստիտուտը, որովհետև լուծում է կենսական բազմաթիվ խնդիրներ՝ աշխատանքի, առաջխաղացման և այլն, ապա Հայաստանում փոխվել են երիտասարդների հենց այդ կենսական շահերը և պահանջմունքները: Սա նշանակում է, որ երիտասարդ սերունդը ստեղծել է հարաբերությունների նոր համակարգ, որը պայմանավորեց սոցիոմշակութային նոր իրականության ձևավորումը: Այդ նոր սոցիոմշակութային իրականության արտահայտություններից էին, օրինակ, բռնության բացառումը, պատասխանատվության անհատականացումը, շարժման մասնակցին ազգային, տարիքային, կրոնական, տարածքային և այլ չափանիշներով չդիտարկելը և այլն, քանի որ առկա էր քաղաքական ազգի համար անհրաժեշտ՝ հանուն ընդհանուր և ցանկալի ապագայի միավորվելու փաստը:
Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի, այն է՝ միասնական սոցիոմշակութային գիտակցությամբ սոցիալ-քաղաքական միավորի վերափոխման գործընթացում առանձնահատուկ դեր է կատարում քաղաքացիության սկզբունքը, ըստ որի՝ քաղաքակիրթ հասարակությունը հիմնված է ոչ թե ազգակցական-բարեկամական կապերի և ոչ թե նույն աշխարհայացքային կողմնորոշումների վրա, այլ գրված օրենքով կարգավորվող պրակտիկ կյանքի վրա: Եվ որքանով մարդիկ միջավայրի արդյունք են, այդքանով քաղաքակիրթ հասարակությունը ստեղծում է կյանքին պիտանի, հասարակության զարգացմանը նպաստող բարոյականություն:
Ավանդական ազգից քաղաքական ազգի վերափոխման ընթացքում կարևոր դեր է խաղում նաև հասարակության ինտելեկտուալացումը, ինչին նույնպես կարելի էր ականատես լինել Հայաստանում ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ վիրտուալ իրականությունում: Հասարակության ինտելեկտուալացման հեռանկարում հասարակության հավաքական ինտելեկտուալ կարողությունը գերազանցում է իշխանության հավաքական ինտելեկտուալ անկարողությանը: Այդ իրավիճակը երբեմն անվանում են «անվերադարձի կետ»: Այն է՝ մարդիկ փոխվում են, և այլևս անհնար է կառավարել նրանց հին, ավանդական մեթոդներով, պարուրել կեղծ-հայրենասիրական գաղափարախոսության շղարշով: Դրա փայլուն դրսևորումը դարձավ մի շարք պատգամավորների ելույթների քննարկումը, որի ընթացքում պարզվեց, որ Հայաստանի, այսպես կոչված, «շարքային բնակիչը» ավելի գրագետ, տրամաբանված և ռացիոնալ մտածողություն ունի, քանի «ազգի ընտրյալը»:
Քաղաքական ազգի ձևավորումը ենթադրում է նաև ավանդական հասարակությունից քաղաքացիական հասարակության ստեղծում: Դա նույն հասարակության գոյության (կեցության) մեկ այլ ձև է, մեկ այլ դրսևորում, երբ առաջնային է դառնում մարդու՝ որպես քաղաքացու ինքնագիտակցումը և դրսևորումը: Եթե ավանդական հասարակությունում մարդկանց միջև տարբեր մակարդակի հարաբերությունների հիմքում ընկած են ավանդույթները և սովորույթները, ապա քաղաքացիական հասարակությունում հարաբերությունների համակարգը կառուցվում է օրենքի և իրավունքի շուրջ: Բայց սա միակ տարբերությունը չէ: Քաղաքացիական հասարակությունը տարբերվում է ավանդականից ոչ միայն և ոչ այնքան մշակութային առումով (դեմ և կողմ ավանդույթներին, անցյալի բեռը կրելուց և անցյալի շարունակողը լինելուց և այլն), որքան քաղաքական-քաղաքացիական առումով՝ պետության նկատմամբ դիրքորոշումով: Եթե ավանդական հասարակությունը լայն իմաստով ստվերում է պետությունը, քանի որ այն համարվում է ավելորդ՝ ավանդույթներով և սովորույթներով ապրող համայնքի կյանքը կազմակերպելու գործում կամ բնավ չի դիտարկվում այն կազմակերպող համակարգերից ամենաարդյունավետը, ապա քաղաքացիական հասարակությունը դիտարկում է պետությունը որպես անհրաժեշտ համակարգ, որը հանրային կյանքը կազմակերպելու, առավել արդյունավետ կերպով արդիական խնդիրներն արձանագրելու, դրանց արձագանքելու և լուծելու սեփական հնարավորություններն ունի: Այս իմաստով կարելի է արձանագրել, որ Հայաստանում թավշյա հեղափոխությունը փրկել է նաև մեր պետությունը նախորդ տեսակին՝ տոտալիտար կուսակցապետության վերածվելու միանգամայն հնարավոր ապագայից:
Ինչպես ցանկացած մշակույթ, քաղաքացիական վարքի մշակույթը նույնպես ունի իր սիմվոլիկան, ինչը մեր պարագայում արտահայտվեց, օրինակ, «բաց ձեռքերով պայքարի» տեսքով: Այս և նման սիմվոլների սիմվոլիկ նշանակությունը զուտ թվացյալ է. դրանք որքան կրկնվում են, այնքան ավելի ընդունելի և հասկանալի են դառնում և մեդիա-դաշտի միջոցով արագ տարածվելով՝ դառնում են վարքի նորմ նույն գործողությանը մասնակցող տարբեր մարդկանց մոտ՝ անկախ նրանց գտնվելու վայրից: Առհասարակ, քաղաքացիական անհնազանդության ողջ ընթացքում մեծ դեր խաղաց «կենդանի օրինակի» սկզբունքը, որով ամբողջ հասարակությանը ցույց տրվեց, թե ինչպես կարելի է պայքարել՝ միաժամանակ մնալով անվտանգության գոտում և պաշտպանված լինելով օրենքով: Սա քաղաքացիական վարքի, հետևաբար նաև՝ քաղաքացիական գիտակցության և դիմացինին առաջին հերթին որպես քաղաքացի ընկալելու մշակույթի դրսևորումներ են:
Հայաստանում տեղի ունեցած թավշյա հեղափոխությունը բացահայտեց ևս մի օրինաչափություն. պարզվեց, որ իշխանության քաղաքական հենարանը ոչ միայն և ոչ այնքան կուսակցությունն էր՝ քաղաքական համակարգը, այլ այդ կուսակցությունը ղեկավարող անձը, որի հրաժարականը գրեթե զրոյացրեց այդ կուսակցությունը որպես քաղաքական համակարգ: Սա Հայաստանում վերջին տասնամյակներում ձևավորված ինստիտուցիոնալ ճգնաժամի դրսևորումներից էր, որի պայմաններում սոցիալական ինստիտուտները՝ պետությունը, ընտանիքը, եկեղեցին, քաղաքական համակարգը և այլն, գոյություն ունեն զուտ ձևականորեն, իսկ բովանդակային իմաստով իրենց չեն արդարացնում: Քաղաքացիական անհնազանդության ալիքը ցույց տվեց, որ Հայաստանում հատկապես երիտասարդների շահերի և նպատակների հետ սոցիալական ինստիտուտների ճգնաժամային վիճակը և անբովանդակ գործունեությունն այլևս անհամատեղելի են: Սա պետք է լրջագույն ազդակ լինի նոր իշխանության համար Հայաստանում հենց ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների իրականացման համար:
