Ուրբան ՅԱԿՇԱ (Urban JAKSA)
Յորքի համալսարան
Մեծ Բրիտանիա
Դե-ֆակտո պետությունների կողմից որդեգրած ժողովրդավարացումն ընդհանուր առմամբ կարելի է ստորաբաժանել հետեւյալ կերպով` սոցիալական կայունության եւ բարօրության ապահովում, քաղաքական վերնախավերի համար ներքին օրինավորության ձեռքբերում եւ արտաքին օրինավորությունը բարձրացնելու եւ միջազգային հանրության կողմից ճանաչման հասնելու արտաքին-քաղաքական գործիք: Այս կարճ հոդվածում մենք չենք քննարկի, թե թվարկված որ նպատակներն են դե-ֆակտո պետություններն առավել կարեւոր համարում եւ թե դրանցից որին են առավելագույն նախանձախնդրությամբ ձեռնամուխ լինում:
Հեղինակն ավելի շուտ կփորձի հասկանալ, թե արդյո՞ք ժողովրդավարացումը դե-ֆակտո պետություններում կարող է դուրս գալ ներքաղաքական գործընթացի սահմաններից եւ արտացոլվել ճանաչմանը հասնելու եւ տնտեսական զարգացումն ու արտասահմանյան ներդրումները խթանելու նրանց ձգտման մեջ, եւ ինչպե՞ս: Մասնավորապես, հոդվածը կենտրոնանալու է կովկասյան երեք դե-ֆակտո պետությունների` Լեռնային Ղարաբաղի, Աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի վրա:
Թեեւ միջազգային իրավունքում գոյություն չունի ժողովրդավարության եւ պետության ճանաչման միջեւ կապ, դե-ֆակտո պետությունները կարծես թե հավատում են, որ եթե նրանք համապատասխանեն ժողովրդավարության եւ մարդու իրավունքների պաշտպանության մասին միջազգային հանրության սպասելիքներին, ապա ճանաչմամբ նրանց պարգեւատրելու հնարավորությունը կարող է ավելի հիմնավոր լինել: Պետական շինարարության միջոցով դե-ֆակտո պետությունները փորձում են ցուցադրել իրենց կենսունակությունն ու արդյունավետությունը, իսկ ժողովրդավարացմամբ` մարդու իրավունքների պաշտպանության հանդեպ իրենց ստանձնած պարտավորությունը: Զուգահեռներ անցկացնելով իրենց եւ (մասնակի) ճանաչման այլ հաջողված դեպքերի միջեւ` նրանք հույս են տածում, որ նույնությամբ գործելու պարագայում իրենք եւս ի վերջո հասնելու են բաղձալի ճանաչման: Դե-ֆակտո պետություններն ընդօրինակում են ճանաչված պետությունների վարքագիծը` ընդունում են սահմանադրություն եւ օրենքներ, անցկացնում ընտրություններ, մասնակցում միջազգային մշակութային միջոցառումներին եւ այլն:
Ոգեւորությամբ մատնանշելով Կոսովոյի դեպքը եւ համառորեն պնդելով, որ միեւնույն սկզբունքները պետք է նաեւ իրենց հանդեպ կիրառվեն, դե-ֆակտո պետությունները գործում են «գերլեգալիստ» կաղապարում: Երբեմն նրանց կարելի է մեղադրել (Սարտրի ընկալմամբ) «վատ հավատքի» վարքագիծ դրսեւորելու համար: Այլ խոսքերով, այս պետությունները նմանակում են ճանաչված ժողովրդավարություններին եւ ինքնախաբեությամբ զբաղվում: Ի վերջո, որպես հետեւանք, նրանց մոտ հենց ժողովրդավարության պակաս է առաջանում: Սարտրը նկարագրում է «անպարտաճանաչության» հայեցակարգը մի մատուցողի օրինակով, որն ամեն գնով փորձում է նմանակել այլ մատուցողների վարքագծին: Բայց նրա պահվածքը բնական երեւալու փոխարեն շինծու է լինում, ինչը ոչ թե ինքնադրսեւորման, այլ խաղալու ուղղակի ապացույցն է: Թեմային ավելի մոտ մյուս օրինակը բռնապետն է, որն ընտրությունների ամբողջական կեղծմամբ փորձում է ներկայանալ որպես ձայների ավելի քան 90 տոկոս ստացած օրինավոր առաջնորդ: Հենց անհավատալիորեն բարձր ժողովրդականությունն էլ քայքայում է մեր հավատը ոչ միայն նրա բարձր ժողովրդականության, այլեւ իր վարչակարգի ժողովրդավարական բնույթի նկատմամբ:
Միջազգային հանրությանը համոզելու համար դե-ֆակտո պետությունները կիրառում են տարբեր մեխանիզմներ: Ավելի ժողովրդավարական դե-ֆակտո պետությունները պարզապես տեղյակ են պահում միջազգային հանրությանը ժողովրդավարացման բնագավառում իրենց ունեցած առաջընթացի մասին, իսկ նվազ ժողովրդավարները հարկադրված են օգտագործել ավելի բարդ սխեմաներ եւ կեղծարարություններ: Նրանք փորձում են նմանակել ճանաչված պետությունների վարքագծին, պատճենելով ճանաչված պետությունների վարքագծային կաղապարները ոչ միայն քաղաքական, այլեւ տնտեսական եւ մշակութային բնագավառներում: Դե-ֆակտո պետությունները ժողովրդավարացումն օգտագործում են որպես իրենց հրապարակային դիվանագիտության բաղադրիչ` զարգացման համար օգնություն ստանալու եւ ներդրումները խրախուսելու նպատակով: Նրանց «մշակութային դիվանագիտությունը» ներառում է ամեն ինչ` պարային խմբերի այցելություններից մինչեւ 2014 թ. Շվեդիայում` Անկախ ֆուտբոլային ասոցիացիաների համադաշնության (CONIFA) հովանու ներքո (ՖԻՖԱ-ի «չճանաչված» այլընտրանքը) չճանաճված պետությունների Համաշխարհային գավաթի մրցաշարին մասնակցելը: Մրցաշարին մասնակցած թիմերի թվում էին Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի եւ Լեռնային Ղարաբաղի թիմերը:
Կովկասյան բոլոր երեք դե-ֆակտո պետությունները ձեւականորեն անջատվել են անկախության հանրաքվեների կազմակերպման միջոցով, որոնք ցայսօր իրենց կառավարությունների դիսկուրսում համարվում են կարեւորագույն խորհրդանշական իրադարձություններ: Դե-ֆակտո պետությունում անցկացվող յուրաքանչյուր ընտրություն ներկայացնում են որպես հանրաքվեի վերահաստատում. հաջողված ընտրությունները ցուցադրում են պետության արդյունավետությունը եւ օրինավորեցնում ժողովրդի անջատման իրավունքը: Դե-ֆակտո պետությունների համար սա քաղաքական արարողակարգ է, որը հնարավորություն է տալիս ցույց տալ ժողովրդավարական չափանիշների տարբերությունն (մասնավորապես` Freedom House կազմակերպության գնահատման սանդղակով) այն պետության համեմատ, որից իրենք անջատվել են, հատկապես, եթե այս տարբերությունն իրենց օգտին է, ինչպես, օրինակ, Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում:
Դե-ֆակտո պետությունները միմյանց տարբեր եղանակներով են աջակցում` փոխադարձ ճանաչմամբ, սատարող հայտարարությունների ընդունմամբ եւ ընտրություններին դիտորդների գործուղմամբ: Այսպես են վարվում Աբխազիան, Հարավային Օսիան եւ Մերձդնեստրը: Լեռնային Ղարաբաղն, ընդհակառակը, այդպես չի անում` որոշակի հեռավորություն պահելով հետխորհրդային տարածության այլ դե-ֆակտո պետություններից: Պատճառներից մեկը, թերեւս, այն է, որ առաջին երեքի համար հովանավոր պետությունը Ռուսաստանն է, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում` Հայաստանը: Հավանաբար, Լեռնային Ղարաբաղը չի կամենում Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի եւ Մերձդնեստրի պես դիտվել որպես Ռուսաստանի արբանյակ կազմավորում, ինչպես կարծում են շատերը:
Ճանաչման հասնելու համար դե-ֆակտո պետությունները պետք է իրենց պետականությունը ոչ միայն խոսքով, այլեւ գործով կառուցեն: Ժողովրդավարացման պերֆորմատիվ (ատրիբուտային) տարրը հետզհետե լրացվում է դիսկուրսային տարրով, քանի որ դե-ֆակտո պետությունները շատ զգուշավոր են իրենց դե-ֆակտո անկախությունը ցուցադրող եւ դե-յուրե ճանաչման հայտը ուժեղացնող բառապաշար կիրառելիս: Օրինակ, Վրաստանի իշխանությունները խոսում են «ներքին տեղահանված անձանց» մասին, իսկ Հարավային Օսիայի եւ Աբխազիայի ներկայացուցիչները նրանց հետեւողականորեն անվանում են «փախստականներ», նկատի ունենալով, որ նրանք հատել են միջազգային սահմանը, որն, իր հերթին, ընդգծում է այս դե-ֆակտո պետությունների անկախությունը: Տվյալ «անկախության դիսկուրսը» վերարտադրվում է դպրոցական դասագրքերում տեղանունների անվանափոխությամբ եւ պատմական էքսկուրսներով, իսկ առօրյա գրավոր եւ բանավոր խոսքից փոխադրվում է անգամ իրենց անկախությունը եւ ճանաչումը հիմնավորող քարտեզագրության մեջ:
Դե-ֆակտո պետությունները փորձում են ընդգծել ժողովրդավարական հասարակության պերֆորմատիվ (ատրիբուտային) հայեցակետը` հաստատություններ, ընթացակարգեր, ընտրություններ, կուսակցական բազմակարծություն, բայց շատ ավելի քիչ են շահագրգռված ժողովրդավարության այնպիսի քիչ երեւացող հայեցակետերի զարգացմամբ, ինչպիսին են քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանությունը, ապակենտրոնացումը եւ մասնակցությունը որոշումների ընդունման մեջ: Քաղաքացիները հաճախ օգտագործվում են որպես արտաքին օրինավորման գործիք, մինչդեռ նրանք ինքնին պետք է հանդիսանան ներքին օրինավորության աղբյուր: Ժողովրդավարական բարեփոխումների դանդաղումը բացատրվում կամ արդարացվում է անվտանգության հարցերի առաջնահերթությամբ:
Չճանաչումը ոչ միայն չպետք է ընկալվի որպես զարգացման խոչընդոտ, այլեւ որպես բարեփոխումների հնարավորություն: Կովկասյան երեք դե-ֆակտո պետությունները չեն կարողացել հասնել միջազգային ճանաչման իրենց անկախության հռչակումից անցած ավելի քան 20 տարիների ընթացքում եւ թվում է, որ նրանք ոչ մի առաջընթաց չեն ունեցել այդ նպատակին հասնելու հարցում: Սակայն, նրանց հաջողվել է պահպանել ստատուս-քվոն` հետեւելով կարճաժամկետ հեռանկարում միջազգային ներգրավման ռազմավարությանը: Ժողովրդավարացման գործընթացները նույնպես մասնակիորեն իրենց նպատակին են հասել, որի արդյունքներից օգտվում է դե-ֆակտո պետությունների բնակչությունը: Թեեւ այդ պետություններում ժողովրդավարացումն ավելի շատ ուղղված է արտաքին լսարանին, քան սեփական քաղաքացիներին (հեղինակը դա չի պնդում) եւ անգամ եթե նրանց ջանքերը սոսկ «շինծուություն» են, ապա, միեւնույնն է, դրա արտաքին դրական արդյունքներն ավելի շատ են, քան բացասական երեւույթները:
