Ղարաբաղյան հակամարտության հարատև ստերը․ ադրբեջանցի իրավապաշտպանի անդրադարձը

Հոդվածը՝ Գիյաս Իբրահիմովի, OC Media

Գիյաս Իբրահիմովը ադրբեջանցի իրավապաշտպան է։ Նա երեք տարի անցկացրել է բանտում՝ Հեյդար Ալիևի արձանին գրաֆիտի անելու համար՝ ի նշան Ադրբեջանի կառավարության դեմ բողոքի, և Ամնեսթի Ինթերնեշնլի կողմից ճանաչվել է «խղճի բանտարկյալ»։

Ադրբեջանում շարունակվում է Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի նոր հավաքական հիշողության արտադրումը: Այս գործընթացի միակ նպատակն է հակամարտության իրական դինամիկան և վերապրած փորձերը թաղել այնպիսի պատումների ներքո, որոնք ծառայում են միայն պետության և իշխող էլիտայի շահերին:

Մի քանի օր առաջ Ադրբեջանի դպրոցներում մեկնարկեց նոր ուսումնական տարին։ Համաճարակից հետո, 2019-ից ի վեր, երեխաները առաջին անգամ են մտնում դպրոց։ 

2020-ի աշնանը, երբ սկսվեցին Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ռազմական գործողությունները, այդ երեխաները, որոնք «հայրենասեր» դաստիարակների ձայնի միջոցով առաջին անգամ լիովին կառնչվեին պետական քարոզչությանը, մնացին տանը:

Բայց պետության՝ երիտասարդ ուղեղներին քարոզելու կարողության մեջ այս կարճատև հանգիստը չպետք է մեծ լավատեսություն ներշնչի: Այո՛, երեխաները գուցե պատերազմը զգացել են՝ տեսնելով իրենց հայրերի, ավագ եղբայրների, հարազատների և ընտանիքի ընկերների տրավման, վիրավորվելը կամ մահը: Թերևս նրանք իրենց ամբողջ կյանքում կրեն այդ ցավը: Բայց թե ինչպես են նրանք հասկանում այդ և՝ իրենք իրենց, հավանաբար, կվերափաթեթավորվի կամ գուցե նույնիսկ թաքցվի նրանցից՝ պետության կողմից արտադրվող համատարած պատումներով:

Ինչ էլ որ լինեն պատերազմի հիմքում ընկած պատումներն ու տրավմաները, հենց այս պատումներն են զբաղեցնելու ադրբեջանական հանրության հավաքական գիտակցությունը:

Ազգայնականության հարցերն ուսումնասիրող, հանգուցյալ Բենեդիկտ Անդերսոնը գրում էր, որ այնպես, ինչպես սովորաբար մեզ պետք է մեկ ուրիշը մատնանշի, որ հին դեղնած լուսանկարում պատկերված երեխան, իրոք, մենք ենք՝ երիտասարդ ժամանակ, նույնպես պետությունն ու լրատվամիջոցները «պատմում են» անցյալը և ձևավորում դրա մասին մեր ըմբռնումը, նույնիսկ եթե մենք այդ անցյալն ուղղակիորեն վերապրել ենք:

Արդեն առկա ուսուցման անցած ուսումնական տարվա առաջին դասը նվիրված էր 2020-ի   պատերազմում տարած հաղթանակին: Հիշողության արտադրության մեկնարկը տրված է։ Սա, թերևս, լավագույնս երևում է շատ ուշագրավ մի լուսանկարում:

Երկու երեխա, ըստ երեւույթին, առաջին դասարանցիներ, շարք են կանգնած իրենց դասընկերների հետ։ Այդ երկու տղաների և շրջապատող մյուս աշակերտների հագուստների վրա պատերազմում զոհված ադրբեջանցի զինծառայողների լուսանկարներ են: Բացի այդ, առաջին դասարանցու ձեռքին մի պաստառ է, որի վրա գրված է «Sünik yox Zangazur» («Ոչ թե Սյունիք, այլ Զանգեզուր»):

Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի իռեդենտիստական (պահանջատիրական) այս պնդումները, մասնավորապես` Հայաստանի հարավային Սյունիքի մարզով ակնկալվող միջանցքի մասին պնդումը, որը կապելու էր Արևմտյան Ադրբեջանը Նախիջևանին, գոյություն չուներ պատերազմի ժամանակ, և ամեն դեպքում, չի կարող հասկանալի լինել վեց կամ յոթ տարեկան երեխայի համար։ Բայց միևնույն է, լուսանկարը գոյություն ունի:

Նույնիսկ եթե այս երեխան պատերազմում հայր կամ եղբայր է կորցրել: Լուսանկարը կարելի է ցույց տալ՝ երեխային ներկայացնելու, որ իր համար միշտ կարևոր է եղել «Զանգեզուրը», և որ ինքը պետք է պատրաստ լինի տիրանալ Զանգեզուրին։ Այս «հիշեցումը», հավանաբար, կանի վերոհիշյալ «հայրենասեր դաստիարակը»՝ ուսուցչի նույն տեսակը, որը ընտրություններին ներգրավված կլինի ընտրակեղծարարության մեջ:

Արդեն, պատերազմից ընդամենը մեկ տարի անց, ռազմական գործողությունների մասնակիցները, որոնք կամավոր էին մեկնել, հավատալով, որ հաղթանակն ավելի պայծառ օրեր է բերելու, այս աշակերտին չեն ասի, որ լացելով օգնություն են հայցել կամ զորացրվելուց հետո իշխանության կողմից լքված են եղել:

Քաղցր ու տեղին

Այն, ինչ հիմա կատարվում է, այնքան էլ չի տարբերվում Ղարաբաղյան առաջին պատերազմից հետո տեղի ունեցածից։ Իրոք, այն փաստը, որ մենք ունենք «առաջին» և «երկրորդ» պատերազմի նման հստակ սահմանազատում, խորհրդանշում է հակամարտության իրողություններից անտեղյակ լինելը։

1994-ի հրադադարը «վերջ» դրեց մարտերին, բայցևայնպես հակամարտությունը շարունակվեց։ Հիմնական հարցերը մնացին չլուծված, հատկապես հարյուր հազարավոր մարդկանց ճակատագրերը, որոնք հարկադրված լքել էին իրենց տները:

Ամբողջ ընթացքում թաքնված մնաց նաև հակամարտության փաստացի դինամիկան։ Այն, որ սա հակամարտություն էր, որը պահպանվում էր թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի աղքատների և ընչազուրկների տառապանքով և սպասարկում էլիտաների ու իշխող դասակարգերի շահերը, – կայսերական իշխանության օրհնությամբ, – իհարկե, հիմնականում մնում է չասված:

Այդ դինամիկան շարունակվում է մինչև հիմա:

Ո՞վ է իրականում հաղթել այս պատերազմում: Արդյոք իսկապե՞ս միայն Ադրբեջանը։ Թե՞ մասնավոր շահերի և կապիտալիստների փոքր խումբը, որ այժմ հարստանում է այսպես կոչված «ազատագրված տարածքներում» վերակառուցման պայմանագրերով և նոր բիզնես նախագծերով: Նույնիսկ այն դեպքում, երբ պատերազմի վտանգը դեռ կախված է տարածաշրջանում, և կա նախորդից տարբեր, բայց դեռ կոտրված ստատուս-քվո, միակ բանը, որ հաստատ է, այս շահերն են:

Բնականաբար, սրանից ոչ մեկը հանրային քննարկման մաս չի կազմում։ Իրոք, կարելի է պնդել, որ շատ ադրբեջանցիներ նույնիսկ տեղյակ չեն Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ամենահիմնական փաստերին և դրա արդյունքներին, ինչպես օրինակ, այն, որ ռուսական զորքերը և տեղի հայ բնակչությունը լիովին վերահսկում են Ղարաբաղի մեծ հատված:

Դասական ազգայնական ընդդիմությունը, որը մասնակիորեն վերականգվել է իր հետպատերազմյան թուլությունից, սակայն, այնուամենայնիվ, մնում է լուսանցքային ուժ, փորձում է օրակարգ մտցնել «Ղարաբաղի մնացած մասի» հարցը, բայց հիմնականում ձախողվում է։ 

Ադրբեջանի իշխանությունները, մինչդեռ, բոլոր ջանքերը գործադրում են, որպեսզի հանրության հայացքը հեռու պահեն բուն Ղարաբաղից և չլուծված մնացած հարցերից։ Փոխարենը, նրանք նախընտրում են զբաղվել հակապոպուլիզմով՝ իռեդենտիստական պահանջներ ներկայացնելով Հայաստանին («Ոչ թե Սյունիք, այլ Զանգազուր»):

Իհարկե, պետք է հարցնել, թե ինչու ավտորիտար իշխանությունը, որը շատ ավելի ուժեղ է, քան իր տրոհված ու հյուծված ընդդիմությունը, նման հակա-պատումի կարիք ունի: Պատասխանն այն է, որ դա ոչ միայն ընդդիմությանը հակազդելու, այլև էլիտայի՝ իր իշխանության շարունակակության համար անհրաժեշտ հանրային հույզի՝ ատելության պահպանման համար է։

Առանց «մյուսի»՝ այս դեպքում՝ Հայաստանի նկատմամբ ատելության, և առանց դպրոցականի պահած պաստառի վրա գրած կարգախոսի, ռազմատենչ ազգայնականության վրա կառուցված կառավարությունը չէր ունենա գաղափարախոսություն, որով կկառավարեր:

«Հին սուտը», որն առաջին անգամ գրվել է հռոմեացի բանաստեղծ Հորացիոսի կողմից, կարծես թե, պետք է նորից ու նորից վերարտաբերվի. Dulce et decorum est, pro patria mori (Քաղցր և տեղին է մեռնել հայրենիքի համար):

Թարգմանությունը՝ Զառա Պողոսյանի