Կոնրադ ՇԵԿԵՐՍԿԻ
Վարշավայի համալսարանի պատմական ֆակուլտետի մագիստր
Լեհաստան
Նորանկախ պետություններում` Հայաստանի Հանրապետությունում, Վրաստանի Հանրապետությունում եւ Ադրբեջանի Հանրապետությունում, կրոնական հաստատություններն ազատ գործելու հնարավորություն ստացան ու օբյեկտից սուբյեկտի վերածվեցին: Երեք երկրում էլ հանկարծակի եւ մակերեսային վերադարձ դեպի հավատք սկսվեց, կրոնական հաստատությունները քաղաքական իշխանությունների ենթակայությունից անցան քաղաքական համագործակցությանը, իսկ ուժգին օտարատյացությունը կրոնի ազատ ՙշուկայում՚ հավատացյալների մրցակցային խմբեր ստեղծեց: Ժամանակն է հերթականությամբ ուշադրություն հատկացնել այս երեւույթներից ամեն մեկին առանձին:
Դեռ ոչ մեծ չափով, սակայն տարեցտարի իրավիճակը փոխվում է, վերաբացված հոգեւոր վայրերի քանակն առիթ է ստեղծում այն բողոքների, որ հայերի, վրացիների ու ադրբեջանցիների մեծամասնության համար պաշտանմունքի վայրեր հասնելը բարդեցված է, միեւնույն ժամանակ` արդեն գործող եկեղեցիներն ու մզկիթները հազվադեպ են մարդաշատ լինում: Չնայած վերջին տարիներին աննախադեպ աճել է կրոնական ծիսակատությամբ հարսանյաց կամ թաղման արարողությունների կատարումը, սակայն, ամեն դեպքում` Հարավային Կովկասի բնակիչների մեծամասնությունը հոգեւոր վայրերն այցելում է, հիմնականում` նման արարողություններին մասնակցելու նպատակով: Այս երեւույթը հստակ լուսաբանում է Ալավերդի քաղաքի օրինակը, որը Հայաստանի հյուսիսում է, եւ որտեղ հինգ տարի առաջ հիմնադրվել էր առաջին հոգեւոր վայրը` նպատակ ունենալով հոգեւոր ծառայություն մատուցել տասնյակ հազարավոր բնակիչների: 2005թ. ինձ հետ զրույցում տեղի հոգեւորականը հայտնեց, որ առաջին երեք տարում նա մկրտել է ավելի քան երեք հազար հոգու, սակայն ակտիվ հավատացյաների խումբը 30-50 հոգի էին:
Ադրբեջանում սոցիոլոգիական հարցումները նույն միտումն են մատնանշում: Օրինակ` 2001թ. հարցվածների 70%-ը հայտնեց, որ, ըստ հավատքի` մուսուլմաններ են, բայց միայն 6,3%-ը հայտարարեցին, որ կանոնավոր այցելում են մզկիթ: Միեւնույն ժամանակ` մեծամասնությունը կրոնի տարրական իմացությանը չի տիրապետում եւ, որպես հետեւանք` իսլամի հինգ պատվիրանին չի հետեւում : Այսպես` հարցվածների 50%-ը Ղուրանը երբեւէ չի բացել, 73%-ը Ռամազանի շրջանում պաս չի պահում, եւ միայն յուրաքանչյուր քսաներորդը մուսուլմանական իրավունքի` շարիաթի քաջիմացություն ցուցադրեց:
Երեք երկրի սահմանադրություններն էլ հայտարարում են կրոնական կազմակերպություններն իշխանական հաստատություններից տարանջատելու մասին, սակայն կրոնի ու քաղաքականության միջեւ կապերը դեռեւս ուժեղ են: Վրաստանում եւ Հայաստանում` համապատասխանաբար 2002 եւ 2007 թվականներին, ընդունվել են օրենքներ, որոնք հաստատում են ՙԺողովրդական եկեղեցիների՚` Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցու եւ Հայ Առաքելական Եկեղեցու հատուկ կարգավիճակը, ինչպես նաեւ` շեշտում դրանց կարեւոր դերը երկու ժողովրդի պատմության մեջ: Այս հատուկ կարգավիճակը Վրաստանի Եկեղեցուն այնպիսի օգուտ տվեց, ինչպես, օրինակ` մի շարք հարկերից ազատում, ինչպես եւ` հատուկ մեկնաբանություն կոմունիզմի շրջանի ապասեփականաշնորհված ունեցվածքի վերականգնման (ռեստիտուցիայի) հարցերում: Հայաստանում եւ Վրաստանում հետխորհրդային ղեկավարներն այնքան օրինականացրին Եկեղեցու ժողովրդական դերը, որ այդ հաստատությունում փնտրում էին սեփական իշխանության օրինականացումը: Ավանդույթ է դարձել, որ նորընտիր նախագահները երդում են տալիս կաթողիկոսների առջեւ, իսկ Հայաստան եւ Վրաստան այցելող բոլոր արտերկրյա կարեւոր հյուրերին ընդունում են նաեւ կաթողիկոսների նստավայրերում:
Ի՞նչն է հետաքրքիր` Վրաստանում հոգեւոր իշխանության ու քաղաքականության միջեւ ամենաուժգին միասնությունը համընկավ ԽՍՀՄ նախկին արտգործնախարար Էդվարդ Շեւարդնաձեի իշխանության ժամանակահատվածին: Հայաստանում` միակ երկրում, որտեղ եկեղեցու բարձրագույն իշխանությունները փոխվում էին արդեն անկախության շրջանում, հերթական կաթողիկոսների ընտրութունները (Գարեգին Ա? 1995թ., եւ Գարեգին Բ? 1999թ.) քաղաքական ճնշումներից ոչ շատ ազատ ընտրությունների տպավորություն ստեղծեցին: Գարեգին Ա-ին իր սատարումը չթաքցրեց այդ տարիների Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, իսկ նրա հաջորդի` Ռոբերտ Քոչարյանի ֆավորիտը Գարեգին Բ-ն էր, ով nota bene 1995թ. ընտրություններին վերջին քվեարկությունից առաջ հանեց իր թեկնածությունը:
Նմանատեսակ բնույթի են երկրի իշխանության եւ ՙիշխանական՚ իսլամի հարաբերություններն Ադրբեջանում: Արդեն անկախացման սկզբում կոմունիստական կուսակցության վերջին ղեկավար Այազ Մութալիբովը հայտարարեց, որ միշտ մահմեդական է եղել, իսկ ՊԱԿ-ի նախկին տնօրեն եւ Ադրբեջանական ԽՍՀ կոմունիստական կուսակցության երկարամյա ղեկավար Հեյդար Ալիեւը, ով 1993թ. ստանձնեց նախագահի աթոռը, ուխտ կատարեց Մեքքա: Նախագահի ուղղությամբ ՙռեվերանսներ՚ կատարելուց զերծ չէր մնում նաեւ շեյխ-ուլ-իսլամ Փաշազադեն, ով 2003թ. ընտրությունների նախօրեին հայտարարել էր, թե` ով Ալիեւին դեմ է, դեմ է Ալլահին: Ադրբեջանի իրավիճակը ձեւավորվել է հետաքրքիր դինամիկայի ներքո. մի կողմից` տասնյակ տարիների ընթացքում շեյխ-ուլ-իսլամի դիրքն ուժեղացավ, մյուս կողմից էլ` 1990-ական թվականների երկրորդ կեսից կյանքի կրոնական հատվածի հանդեպ իշխանությունների հսկողություն ուժեղացավ, եւ մի շարք սահմանափակումներ ներմուծվեցին:
Դեռ Առաջին չեչենական պատերազմի ժամանակահատվածում (1994-1996թ.թ.) Ադրբեջանի տարածքով անցնում էր չեչեններին ուղղվող զինամթերքի եւ մարդկանց տեղափոխման գլխավոր ճանապարհներից մեկը, իսկ Աֆղանստանի պատերազմի վարձու վետերանները հայերի դեմ Լեռնային Ղարաբաղի համար պայքարում սատարում էին ադրբեջանական բանակին: Այդ ժամանակ երկիր ազատ մուտքի հնարավորություն ունեին իսլամական տարբեր ՙառաքելական՚ կազմակերպությունները, որոնք տարբերվում էին տեղական մահմեդականներից իրենց օրթոդոքսությամբ եւ արմատականությամբ եւ Իրանից ու Թուրքիայից էին ժամանել, իսկ հարավային եւ արեւմտյան հարեւանների, ինչպես նաեւ` Սաուդյան Արաբիայի ու Քուվեյթի դրամական միջոցներով Հայաստանից փախստականների մեջ հասարակական գործունեություն էր կազմակերպվել, նաեւ` մզկիթներ ու մեդրեսեներ էին կառուցվում:
Սակայն 1990-ական թվականների երկրորդ կեսին իրավիճակը հիմնովին փոխվեց, ինչը պայմանավորված էր Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության կողմնորոշման փոփոխությամբ արեւմտամետի եւ ԱՄՆ-ի հետ բարեկամական հարաբերություններով: Այդ ժամանակահատվածում փոխված օրենսդրությունը հոգեւորականներից խլեց ընտրվելու իրավունքն ու արգելեց արտերկրյա քարոզիչների գործունեությունը: Փոխվեց նաեւ իսլամի մասին խոսակցությունների պաշտոնական հռետորությունը. իշխանությունները հստակ կերպով սկսեցին սատարել իսլամի տեղային ՙժողովրդական՚ տարբերակը` միաժամանակ խիստ կարեւորելով հանրապետության տարածքում շիաների եւ սունիների խաղաղ գոյակցումը: Իր հերթին` երկրում սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը քննադատող հայտարարություններն իշխանությունները ներկայացնում էին որպես ՙիսլամական արմատականության՚ դրսեւորում: Դրան գումարվեց Ադրբեջանի շարքային բնակիչների եւ ղեկավարության հիասթափությունն արտերկրյա իսլամական ՙավագ եղբայրների՚ վարքից, ինչն ի հայտ եկավ նրանց կեցվածքում` հայերի դեմ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ պատերազմում: Ադրբեջանում դեռ չեն ներել Հայաստանին թաքուն զորակցելը: Նաեւ` Աֆղանստանից վարձկանների հայտնվելը բացահայտեց բնակիչներին, որ, ընդհանուր հավատքից բացի? նրանց միջեւ մշակութային անդունդ է առկա: Բացի այդ` վարձու զորքը հաճախ որպես իրական ռազմական ուժ հանդես գալու փոխարեն երկրի դժվարին տնտեսական իրավիճակին չհամապասխանող իր պահանջներով անցանկալիություն էր արթնացնում: Ինչպես իրավիճակը ներկայացրեց ադրբեջանական ղեկավարներից մեկը. ՙԱյնպիսի տպավորություն է, որ նրանք եկել են այստեղ` բժշկական ծառայություններից օգտվելու, այլ ոչ թե` պատերազմելու համար՚:
Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը հիշատակելով` մի քանի խոսք կարելի է ասել նաեւ Հայաստանում կրոնի հռետորության մասին, որը հայտնվեց Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ժողովուրդների բանավեճի մեջ 1991-1994թթ. պատերազմի ընթացքում: Սա ի հեճուկս նրա, որ երկու երկրների հոգեւոր առաջնորդները` Գարեգին Ա-ն եւ շեյխ-ուլ-իսլամ Ալլահշուքյուր Փաշազադեն, 1995թ. հայտարարեցին, որ Ղարաբաղյան պատերազմը ոչ մի կրոնական հիմք չունի: Բայց ինչպես նկատել է Վ.Գուրոյանը. ՙՉի կարելի սկզբից պնդել, ինչպես Գարեգին Ա-ն, որ Հայ Եկեղեցին եւ հայոց ժողովուրդը միմյանց հետ անբաժանելի կապակցված են, իսկ հետո ասել, թե կրոնն ու կրոնին պատկանելությունը ոչ մի կապ չունեն հայերին, սեփական հայրենիքը պաշտպանելու եւ ադրբեջանցիներին ատելու, սպանելուն դրդող պատճառների հետ: Կրոնը եւ Եկեղեցին կապակցված են տարբեր հնարավոր միջոցներով, իսկ իսլամն ու իշխանությունն ավելի սերտորեն են կապված միմյանց հետ՚:
Այս խոսքերը հաստատում են Ղարաբաղյան ազատագրական պայքարը վկայող պատմությունները: Ճակատի երկու կողմում էլ կրոնը սրբացնում էր պատերազմի զոհերին, իսկ զոհվածները հավասարեցվում էին մարտիրոսներին: Հայաստանում զինվորականների մեջ գործունեություն ծավալող հոգեւորականները հավասարեցվում էին սուրբ Ղեւոնդին եւ նրա ընկերներին` այն հոգեւորականներին, ովքեր նահատակվեցին 451թ. պարսիկների դեմ Ավարայրի ճակատամարտում: Ղարաբաղի եպիսկոպոսն ասել է. ՙՄեր գործը սուրբ է եւ արդար. Աստված մեզ հայ ստեղծեց, եւ մենք ընդունեցինք խաչը. Աստված տվեց մեզ այս հողը, եւ մենք պարտավոր ենք այդ հողը որքան հնարավոր է լավ պահպանել՚:
Ադրբեջանում վերոնշյալ բանավեճի հիմնական տարրի դերն ստանձնեց շիական ՙարարման առասպելը՚, որը պատմում է Քաբալա Աշուրայի դեմ պատերազմում իմամ Հուսեյնի մարտիրոսական մահվան մասին. այդ իրադարձութունները հիշելու սուրբ ծիսակատարությունները հետխորհրդային ադրբեջանական ինքնության հարթությունում ՙազգայնականացվեցին՚, իսկ նշված արարողության ընթացքում հիշատակվում են 1990թ. խորհրդային միջամտության զոհերն ու Ղարաբաղում նահատակները: 1995թ. Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիեւը կենտրոնական մզկիթում ունեցած իր ելույթում ասաց. ՙԱյսօր իսլամական աշխարհը հիշում է սուրբ իմամների մահվան օրը, ովքեր իրենց զոհեցին հանուն հայրենիքի, ժողովրդի եւ հավատքի. իմամ Հուսեյնի անձնազոհությունն օրինակ է ծառայում հարյուրավոր ադրբեջանցիների համար, ովքեր ըմբոստացան հայկական զավթողականության դեմ ու իրենց կյանքը չխնայեցին հանուն հայրենիքի անկախության՚:
Ինչպես նշել էի` Հարավային Կովկասում կրոնի ՙժողովրդականացման՚ մեկ այլ երեւույթ է ՙոչ ավանդական՚ բոլոր դավանանքների նկատմամբ անհանդուրժողականությունը, որն ի հայտ եկավ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո: Ադրբեջանում դա վերաբերեց նաեւ քրիստոնեական առաքելություններին եւ արտասահմանյան բավական ՙօրթոդոքս՚ իսլամական խմբերին: Հայաստանում ՙաղանդ՚ (բացասական իմաստով) հասկացությամբ սկսեցին անվանել Յեհովայի վկաներին, ովքեր զինվորական ծառայությունը չեն ընդունում, ինչն Ադրբեջանի հետ նոր պատերազմի սպառնալիքի պայմաններում մեկնաբանվում է որպես դավաճանություն: Այստեղից է, որ այդ կազմակերպությանը հարյուրավոր անգամներ, իհարկե` առանց Հայ Առաքելական Եկեղեցու մասնակցության, մերժվել է գրանցման հարցում: Այլընտրանքային ծառայության մասին օրենքը Հայաստանում ընդունվել է միայն 2004թ.` պարտադրելով նրանց, ովքեր զենք կրելը հավատքի պատճառներից չեն ընդունում, երեսունվեց, նույնիսկ` քառասուներկու ամիս ծառայելու:
Վրաստանում մեկուսացման օրինակ ցույց տվեցին հենց իշխանությունները` իննսունականներին հրաժարվելով էկումենիկ շարժմանը մասնակցությունից: Այլախոհների նկատմամբ անհանդուրժողական եւ ագրեսիվ ամենացայտուն կեցվածքը դրսեւորեց Բասիլ Մկալաշվիլին, ով զրկվեց տիրացուի կոչումից: Նա հաճախ իր ՙծխականների՚ հետ դաժան հարձակումներով արտահայտվում էր ոչ ուղղափառ դավանանքին պատկանողների հասցեին: Այդ իրավիճակն ուղղվեց միայն Վարդերի հեղափոխությունից հետո: Ինչպես եւ Ադրբեջանի պարագայում, Վրաստանում նույնպես կրոնի հանդեպ իշխանության վերաբերմունքը պայմանավորված ու կախված է պետության քաղաքականությունից, ընդ որում, առաջին հերթին` արտաքին քաղաքականությունից:
(տպագրվում է կրճատումներով)
