Հայաստան. դեպի եվրոպակա՞ն, թե՞ եվրասիական միություն

Արմեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
“Ժողովրդավարություն հանուն զարգացման” ՀԿ նախագահ
Երեւան

Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունների խորացված հարաբերությունների տարի կարելի է համարել 1996 թվականը, երբ ստորագրվեց Գործընկերության ու համագործակցության համաձայնագիրը (ԳՀՀ), որն ուժի մեջ է մտել 1999 թ. հուլիսին: ԳՀՀ-ն դարձավ այն իրավական փաստաթուղթը, որի հիման վրա կառուցվեցին Հայաստան-ԵՄ երկկողմ հարաբերությունները առեւտրի, ներդրումների, մշակութային եւ այլ ոլորտներում:

Հետագայում ԵՄ-ն, ցանկանալով ընդլայնել համագործակցությունը Հայաստանի հետ, որոշեց Հայաստանը եւս ներգրավել Եվրոպական հարեւանության քաղաքականության (ԵՀՔ) մեջ: ԵՀՔ-ն երբեմն դիտվում է որպես գործիք` երկրներին հետագայում ԵՄ անդամակցության պատրաստելու համար, սակայն իրականում ԵՀՔ-ն շատ է տարբերվում ԵՄ անդամակցության քաղաքականությունից: Դրա հիմնական նպատակն է առաջարկել արտոնյալ հարաբերություններ հարեւաններին` հիմնված համատեղ հանձնառությունների վրա:[1]

ԵՀՔ-ն հաստատեց, որ Հայաստանը եւ ԵՄ-ն ունեն փոխադարձ շահեր համագործակցությունը խորացնելու, սակայն երկարաժամկետ տեսանկյունից ԵՀՔ-ն հիմքեր չի ստեղծում Հայաստանի համար` միանալու ԵՄ-ին: 2006թ. ապրիլի 24-ին ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը ՙԳոլոս Արմենիի՚ թերթին տված հարցազրույցում ասաց, որ Հայաստանը խորացնում է հարաբերությունները ԵՄ-ի հետ, սակայն ՙմենք չենք դնում նաեւ ԵՄ-ին անդամակցելու հարց: Հայաստանի եվրաատլանտյան ամբիցիաները հավասարակշռված են եւ իրատեսական, դրական են ընդունվում եվրոպական կառույցների կողմից եւ Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում խնդիրներ չեն ստեղծում: Մեր դիրքորոշումը մենք բարձրաձայնում ենք ե׳ւ Մոսկվայում, ե׳ւ Բրյուսելում, ե׳ւ Վաշինգտոնում՚: Նա նաեւ ավելացրեց, որ Հայաստանի անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին ու Ռուսաստանի հետ բարձր մակարդակի ռազմատեխնիկական համագործակցությունը լուծում է Հայաստանի անվտանգության խնդիրը:[2]

2008թ. մայիսի 26-ին Լեհաստանի եւ Շվեդիայի արտգործնախարարներ Ռադոսլավ Սիկորսկին եւ Կառլ Բիլդտը Բրյուսելում պաշտոնապես ներկայացրեցին Արեւելյան գործընկերություն նախաձեռնությունը, որի նպատակն է էլ ավելի խորացնել համագործակցությունը ԵՄ-ի եւ հետխորհրդային վեց երկրների` Հայաստանի, Վրաստանի, Բելառուսի, Ադրբեջանի, Մոլդովայի եւ Ուկրաինայի հետ: Նոր նախաձեռնությունը նպատակ է հետապնդում արագացնել բանակցությունները վիզային ռեժիմի շուրջ, առեւտրային գործընկերության ոլորտում, ծառայությունների եւ գյուղատնտեսության ոլորտներում ազատ առեւտրի կարգի վերաբերյալ, ինչպես նաեւ շրջակա միջավայրի պահպանման հարցերի եւ սոցիալական ոլորտում համագործակցության  շուրջ: Արեւելյան գործընկերության առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ վերջինս առաջարկում է Եվրոպական հանձնաժողովին  համագործակցել ոչ միայն Հայաստանի կառավարության, այլ նաեւ` քաղաքացիական հասարակության հետ:[3]

2011թ. սեպտեմբերի 19-ին ՀՀ վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը ԵՄ ընդլայնման եւ եվրոպական հարեւանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատար Շտեֆան Ֆյուլեին է հանձնել Հայաստանի կողմից իրականացվելիք 33 ուղղություններով միջոցառումներից բաղկացած նոր բարեփոխումների օրակարգը:  Հանդիպումից հետո կայացած մամլո ասուլիսի ժամանակ Շտեֆան Ֆյուլեն ասաց. ՙՎարշավայում կայանալիք Արեւելյան գործընկերության գագաթաժողովը կարեւոր հանգուցային կետ է լինելու, որտեղ կվերահաստատվի եւ նոր լիցք կհաղորդվի Արեւելյան գործընկերության ծրագրին, որպեսզի դրա մասնակից պետություններն էլ ավելի մոտենան Եվրամիությանը՚: [4]

Եվ հենց Վարշավայում Արեւելյան գործընկերության գագաթնաժողովի ժամանակ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը կարեւորեց տարբերակված մոտեցման կարեւորությունը, քանի որ յուրաքանչյուր երկիր կարիք ունի իր արժանիքներին ու առաջընթացին համահունչ գնահատական: Նա նաեւ ավելացրեց. ՙՄենք ծրագրում ենք Եվրոպական գործընկերների աջակցությամբ սկսել համաժամանակյա եւ լայնածավալ փոփոխություններ միաժամանակ մի քանի ուղղություններով: Մենք վճռական ենք հետեւողականորեն շարունակել ԵՄ չափանիշներին համապատասխան լայնածավալ բարեփոխումները տնտեսության, արդյունավետ կառավարման, ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների, օրենքի գերակայության եւ հասարակական կյանքի ոլորտներում՚:[5]

Սակայն Հայաստան-ԵՄ գործընկերությանը զուգընթաց նոր զարգացումներ են տեղի ունեցել, որոնք կարող են մարտահրավեր նետել Հայաստան-ԵՄ հետագա հարաբերություններին: 2011թ. հոկտեմբերի 4-ին Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ՙԻզվեստիա՚ թերթում տպագրված իր հոդվածում առաջարկել է ստեղծել Եվրասիական միություն նախկին Խորհրդային Միության տարածքում, որը պետք է մրցակցի ԵՄ եւ ԱՄՆ հետ: [6]

Եվրասիական միության գաղափարը դեռեւս 1994թ. Մոսկվայի համալսարանում իր ելույթի ժամանակ առաջարկել էր Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաեւը: Երեւի հենց այդ պատճառով առաջին ողջունողներից մեկը եղավ վերջինս:  Նազարբաեւը նշեց, որ Ղազախստանը միշտ էլ կողմ է եղել Ռուսաստանի, ինչպես նաեւ այլ հետխորհրդային երկրների հետ տնտեսական ինտեգրմանը:

Հոդվածում Վլադիմիր Պուտինը հերքում է այն մոտեցումը, թե իբրեւ Եվրասիական միության ստեղծումը հեռահար նպատակ է հետապնդում վերականգնել  ԽՍՀՄ-ը: Նա գրում է. ՙԱյս կամ այլ կերպով Խորհրդային Միությունը վերականգնելու մասին խոսք անգամ չկա: Միամտություն է կարծել, թե հնարավոր է վերականգնել կամ նմանակել անցյալում մնացած մի որեւէ երեւույթ: Այնուհանդերձ` տնտեսական, քաղաքական եւ արժեհամակարգային հիմքի վրա սերտ ինտեգրումը ժամանակի հրամայական է՚:

Միեւնույն ժամանակ` նա նշում է ԽՍՀՄ-ից ստացած ժառանգության մասին, որոնք են ենթակառույցները, ձեւավորված արդյունաբերական մասնագիտացումը, միասնական լեզվական եւ գիտամշակութային տարածքը եւ գտնում է, որ այդ ամենի օգտագործումը բխում է բոլորի շահերից:

Ըստ հոդվածի` սկզբում Եվրասիական միության մաս կկազմեն Մաքսային միության անդամ երեք պետությունները` Ռուսաստանը, Ղազախստանն ու Բելառուսը: Պուտինը նաեւ հնարավոր է համարում Տաջիկստանի ու Ղրղզստանի մասնակցությունը Եվրասիական միությանը:

Հեղինակը նաեւ նշում է. ՙՄենք ողջունում ենք այլ պետությունների, նախեւառաջ ԱՊՀ անդամների ընդգրկումն այս նախագծում: Որեւէ մեկին, սակայն, չենք շտապեցնելու կամ այդ քայլին դրդելու նպատակ մենք չունենք: Եվրասիական միությանը մաս կազմելու որոշումը պետք է լինի ցանկացած պետության ինքնիշխան որոշումը` թելադրված տվյալ երկրի երկարաժամկետ ազգային շահերով՚:[5]

Սակայն շտապեցնելու եւ դրդելու մասին հավաստիացումները կարծես թե իրականությունից հեռու են, քանի որ Հայաստանից արդեն առաջին արձագանքները կան:  Վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը Սանկտ-Պետերբուրգի ֆինանսների ու տնտեսության պետական համալսարանի ուսանողների ու դասախոսների հետ հանդիպման ժամանակ ասել է, որ Հայաստանը դրական է վերաբերվում Եվրասիական միություն ստեղծելու Վլադիմիր Պուտինի առաջարկին, քանի որ առաջարկը հեռանկարային է եւ ժամանակին համընթաց:[7]

Ռուսաստանում Հայերի միության նախագահ Արա Աբրահամյանը ՙՌեգնում՚-ին տված հարցազրույցում հայտարարեց. ՙՍերժ Սարգսյանը ողջունում է Պուտինի Եվրասիական միություն ստեղծելու գաղափարը: Վլադիմիր Պուտինի առաջարկած Եվրասիական միությունն անհրաժեշտություն է՚: Սակայն հանրային դիսկուրսում տիրում է բացասական վերաբերմունք Եվրասիական միության ինտեգրման գործընթացի շուրջ:

Այսպիսով` մի կողմից Հայաստանը ստանձնել է պարտավորություններ ԵՄ-ի առջեւ կատարելու ժողովրդավարական բարեփոխումներ, որն էլ իր հերթին ենթադրում է նաեւ ավելի սերտ տնտեսական ինտեգրում ԵՄ-ի հետ: Մյուս կողմից Հայաստանի իշխանությունը ողջունում է Եվրասիական միությունը. վերջինս ենթադրում է նաեւ Հայաստանի ինտեգրում այս նոր տարածաշրջանային գործընթացում: Ռուսաստանն ուղղակի կարող է ազդել Հայաստանի քաղաքական որոշումների վրա` այս ուղղությամբ դրական որոշումներ կայացնելու համար, քանի որ  Ռուսաստանը հանդիսանում է խոշոր ներդրող Հայաստանում եւ տնօրինում է մի շարք տնտեսական սուբյեկտներ, ինչպես նաեւ ռուսական ռազմակայանի միջոցով մասնակցում է Հայաստանի անվտանգության ապահովմանը:

ԵՄ-ը պետք է էլ ավելի մեծ ծավալով աջակցություն ցուցաբերի Հայաստանին բարեփոխումների ոլորտում, որպեսզի հնարավորինս իջեցնի Ռուսաստանի ազդեցությունը: Եվրասիական միությանը միացած առաջին խումբ երկրները` Ռուսաստան, Ղազախստան եւ Բելառուս, հանդիսանում են ավտորիտար ռեժիմներ, եւ այս գործընթացի ինտեգրումը եւս ենթադրում է նման ռեժիմի ստեղծում Հայաստանում:

Եվրասիական միությունը ոչ միայն նոր մարտահրավեր է Հայաստանի համար, այլ նաեւ ավտորիտար ռեժիմների նոր ակումբ, որն իր ընդլայնման գործընթացում անցումային ժողովրդավարությունների հետընթացի նոր աղբյուր կարող է հանդիսանալ: Այս մարտահրավերի հաղթահարման համար Հայաստանի լավագույն գործընկեր է հանդիսանում ԵՄ-ը:

—

1. Aghasi Harutyunyan “Neighborhood Relations Between The EU andArmenia” CentralEuropeanUniversity,Budapest.

2. People`s Daily Online. http://english.peopledaily.com.cn/200604/24/eng20060424_260758.html

3. Marcin Lapczynski. “THE EUROPEAN UNION’S EASTERN PARTNERSHIP: CHANCES AND PERSPECTIVES ” available on http://www.cria-online.org/7_3.html

4. Lragir.am http://www.lragir.am/armsrc/politics53350.html

5. ՙՄեդիամաքս՚ http://www.mediamax.am/am/news/politics/2674/

6. Վլադիմիր Պուտին, ՙՆոր ինտեգրման գործընթաց Եվրասիայի համար. ապագա, որը ծնվում է այսօր՚ http://premier.gov.ru/eng/events/news/16622/

7. ՙՄեդիամաքս՚ http://www.mediamax.am/am/news/politics/2893/