Ռուբեն ՄԵՀՐԱԲՅԱՆ
Քաղաքական եւ միջազգային
հետազոտությունների հայկական կենտրոն
Երեւան
Մեր տարածաշրջանում ՆԱՏՕ-ի աշխուժացումը եւ Հայաստանի հետ դաշինքի կապերի ամրամպնդումը, մյուս կողմից` մեր եւ հարակից տարածաշրջաններում վերջին զարգացումները հայոց պետության եւ հասարակության առջեւ դնում են այնպիսի հարցեր, որոնց մենք մերձավորագույն հեռանկարում, այնուամենայնիվ, ստիպված կլինենք պատասխանել. արդյո՞ք Հայաստանն ունի ՆԱՏՕ-ի կարիք, որքա±ն խորը կարելի է կամ անհրաժեշտ է ինտեգրվել Եվրոպայի եւ Հյուսիսային Ամերիկայի 28 երկիր միավորող ռազմաքաղաքական սույն դաշինքի մեջ:
Հայաստանի քաղաքական կյանքի վերջին շրջանը բնութագրվում է իշխանությունների կողմից եվրոպական ընտրությունը բարձրագույն պետական մակարդակի վրա հռչակմամբ: Եվրամիության հետ Հայաստանը նախաձեռնում է որոշակի քայլեր` քաղաքական եւ տնտեսական ռեժիմները եվրաչափանիշներին համապատասխանեցնելու համար, ստորագրում կամ նախապատրաստվում է ստորագրել Հայաստան-ԵՄ աննախադեպ փաթեթը: Ընդսմին, պաշտոնապես խոսվում է եվրոպական ընտրության եւ եվրոպական արժեհամակարգի անայլընտրանք լինելու մասին, մինչդեռ իշխող վարչակարգի իրական արժեհամակարգը եւ գործնական քաղաքականությունը ոչ միայն հռչակագրերի հետ նվազագույն իսկ աղերս չունեն, այլեւ դրանց միանգամայն հակոտնյա են: Այնուամենայնիվ, արդյո՞ք հնարավոր է եվրոպական ընտրության իրական եւ ո՛չ սոսկ հռչակագրային իրականացումը, եթե այն զուգորդված չէ Հայաստանի եվրաատլանտյան ընտրությամբ:
Չհավակնելով կատարել խորը քննություն եւ միջամուխ չլինելով մանրուքների մեջ` այնուամենայնիվ, կարելի է արձանագրել, որ դեպի արեւմուտք ԵՄ ընդարձակման ողջ հետխորհրդային պատմությունը վկայում է այդ նպատակների եւ դրանց հասնելու ուղիների զուգահեռության մասին: Համենայն դեպս, ոչ մի արեւելաեվրոպական երկիր չի դարձել ԵՄ անդամ` նախքան ՆԱՏՕ-ի լիիրավ անդամ դառնալը: Այստեղ մենք չենք գտնելու եւ ոչ մի բացառություն: Բացառություն չդարձան նաեւ երեք հետխորհրդային երկրները` Լիտվան, Լատվիան եւ Էստոնիան: Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ կոպենհագենյան չափանիշների հետ միասին արեւելաեվրոպական ապագա գործընկերների համար քաղաքական գործառնությունը մշակել է որոշակի հաշվեկանոն (ալգորիթմ), որի համաձայն` առանց ՆԱՏՕ-ի անդամակցության հարցի լուծման, եվրոպական ժողովուրդների ընտանիքի անդամ դառնալու մասին խոսք լինել չէր կարող:
Վերոբերյալ արձանագրման մասով, ինչպես թվում է, հարցեր չկան: Հարցեր, այն էլ` լուրջ հարցեր, սկսվում են Հայաստանին վերաբերող ներքաղաքական եւ աշխարհաքաղաքական իրողությունների հետ բախվելու պահից ի վեր: Այդ իրողությունների գլխավոր բաղկացուցիչներն են նախ` ղարաբաղյան հակամարտության եւ հայ-թուրքական խնդիրների չկարգավորվածությամբ պայմանավորված մեր հարաբերություններն Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ, ապա` մեր հարաբերությունները պուտինյան Ռուսաստանի հետ, որոնք, բնութագրվելով որպես ՙռազմավարական՚ եւ ՙդաշնակցային՚, իրականում արտացոլում են ՙսյուզերեն-վասալ՚ բովանդակությունը եւ երրորդը` հետխորհրդային հասարակաքաղաքական եւ սոցիալ-տնտեսական համակարգը, որը բնորոշ է ԽՍՀՄ փլուզումից հետո անկախացած երկրների մեծամասնությանը եւ որով պայմանավորված է արդի աշխարհի իրերի դրության մասին յուրօրինակ պատկերացումների ձեւավորումը: Այս գործոնները փոխկապակցված են եւ իրար փոխպայմանավորում են, հանդես գալով որպես յուրատեսակ ամրակուռ զանգված, որը ներկայումս թույլ չի տալիս ապահովել Հայաստանի նվազագույն ինքնաբավությունը` տարածարջանում անվտանգության եւ ուժերի ու շահերի հավասարակշռությունն առանց արտաքին գործոնների, տվյալ դեպքում` Ռուսաստանի պահպանելու տեսանկյունից:
Իրավիճակն էլ ավելի է բարդանում, քանի որ հետխորհրդային Ռուսաստանը սկզբունքորեն չի լուծել Արեւմուտքի հետ իր փոխհարաբերությունների պատմական հարցը եւ շարունակում է վերջինիս մեջ սպառնալիք տեսնել: Նույն Ռուսաստանը հետխորհրդային երկրները դիտում է որպես սեփական ՙարտոնյալ շահերի՚ յուրօրինակ գոտի եւ ՙարգելապատնեշ՚` Արեւմուտքի հետ իր ՙդիմակայության՚ համատեքստում: Հավելվում է նաեւ բաց մնացող այն հարցը, թե որչա±փ ինքը` հյուսիսատլանտյան դաշինքը պատրաստ է յուրացնելու մեր խնդրահարույց եւ խորապես մասնատված տարածաշրջանը:
Արատավոր շրջանակի նմանվող սույն իրավիճակում Հայաստանը, լինելով քաղաքակրթապես եվրոպական երկիր, առանց հարեւանների հետ հայտնի խնդիրների լուծման ներկայումս փաստացիորեն զրկված է իր անվտանգությանը չվնասող ընտրություն կատարելու հնարավորությունից, այն է` մեր իսկ շահերից բխող եվրոպական ժողովուրդների ընտանիքի մեջ լիարժեքաբար ինտեգրվելու ընտրություն:
Ստեղծված իրավիճակն իր հիմքում դիտարկելի է որպես անբավարար, որովհետեւ եթե անգամ այն կարճաժամկետ հեռանկարում ապահովում է մեր գոյատեւումը, ապա ո՛չ բնավ զարգացումը, առանց որի կայացված պետականության մասին խոսելն ավելորդ է: Առանց անմիջական հարեւանների հետ համակեցության բանաձեւի` փոփոխությանն ուղղված մեծ ջանքերի տվյալ հարցը մնալու է անլուծելի, իսկ վերջինիս առաջադրումն` անիրատեսական:
Միեւնույն ժամանակ, ՆԱՏՕ-ի հետ Հայաստանի ռազմաքաղաքական համագործակցության համար ներկայումս ձեւավորվել են բարենպաստ արտաքին եւ ներքին պայմաններ: Նախ` մեր անմիջական հարեւան Վրաստանի` ՆԱՏՕ-ի լիիրավ անդամակցության ուղղությամբ կատարած աշխույժ քայլերը, երկրորդ` Աֆղանստանում խաղաղարար գործողության ֆոնին` շահերի միանշանակ ընդհանրության վրա հիմնված Ռուսաստանի եւ դաշինքի փոխհարաբերությունները, երրորդը` արդի աշխարհի սպառնալիքների ու մարտահրավերների համընդհանուր եւ վերազգային բնույթն ու դրանց դեմ համաչափ պատասխաններ որոնելու անհրաժեշտությունը, չորրորդ` մեր պետության ռազմաքաղաքական ոլորտի արմատական վերափոխման հրատապ անհրաժեշտությունը` Հայաստան-ՆԱՏՕ ձեւաչափի ստեղծումը: Այս ամենը լայն հնարավորություններ է բացում Հայաստանի հետ հյուսիսատլանտյան դաշինքի կապերի ընդլայման եւ խորացման համար:
Այժմ պաշտոնական Երեւանը ձեռնարկում է որոշակի քայլեր` Անհատական գործընկերության գործողությունների ծրագրի (ПДИП, IPAP) շրջանակներում: Սակայն, կարծում ենք, որ կան թե՛ հնարավորություններ, եւ թե՛ քաղաքական անհրաժեշտություն` նշված ուղղությամբ մեր երկրի ընթացքն արագացնելու համար:
Տեղեկատվական դարաշրջանում առկա են լայն հնարավորություններ` հյուսիսատլանտյան դաշինքի հետ մեր երկրի կապերն ընդլայնելու անհրաժեշտության վերաբերյալ հասարակական գիտակցությունը ձեւավորելու համար: Եթե մեր երկրի պարտավորությունները ԵԽ, ԵՄ եւ ԵԱՀԿ առջեւ, դրանց իրականացումն ու մեր օրենսդրության եւ պրակտիկայի` միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու ընթացքի վրա վերահսկողությունը դառնում են քաղաքացիական հասարակության ակտիվ հատվածի եւ ԶԼՄ-ների քննարկման առարկա, ապա IPAP-ի եւ ՆԱՏՕ-ի հետ հարաբերությունները, ցավոք, նման ՙժողովրդականություն՚ չեն վայելում:
Չեմ կարծում, որ այս ուղղությամբ իրավիճակը պայմանավորվում է բացառապես առարկայական գործոններով: Նախ` Հայաստան-ՆԱՏՕ շրջանակներում հրապարակային միջոցառումները (օրինակ` ՙՆԱՏՕ-ի շաբաթներ՚) բավարար չափով ԶԼՄ-ներում չեն լուսաբանվում: Անդրադարձը սահմանափակվում է համառոտ ՙբյուրոկրատական՚ տեղեկատվությամբ կամ մամլո հաղորդագրություններով: Իրադարձությունը չի դառնում եւ ոչ իսկ կարող է դառնալ հանրային քննարկման առարկա: Երկրորդ` եթե Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունները բանավեճի եւ քննարկման առարկա են մի շարք հասարակական կազմակերպությունների եւ անկախ վերլուծական շրջանակների համար, ապա նույնը չի կարելի ասել Հայաստան-ՆԱՏՕ հարաբերությունների մասին, որոնք սահմանափակվում են սոսկ պաշտոնական մակարդակով:
Այս համապատկերին մեզ թվոմ է, որ ՆԱՏՕ-ի հետ մեր երկրի կապերի ընդլայնման հրատապ անհրաժեշտությունը բխում է ոչ միայն տարածաշրջանային անվտանգության եւ մեր երկրի, այլեւ` հայ հասարակության շահերից: Հյուսիսատլանտյան դաշինքի հետ երկարաժամկետ համագործակցության ծրագիրը կարեւոր խթան է մեր երկրի իրական ժողովրդավարացման գործընթացների համար, որոնցում հենց հասարակությունը սկզբից եւեթ թե՛ գլխավոր պատվիրատուն է, եւ թե՛ գլխավոր օգտատերը: Այդ իսկ պատճառով կարեւոր է ոչ միայն հարաբերությունների պաշտոնական, այլեւ հասարակական մակարդակը` հրապարակային դիվանագիտության ողջ գործիքադարանի եւ հաստատությունների օգտագործմամբ, որոնք ընկած են ամենահզոր դաշինքի հիմքում եւ որոնց պաշտպանության է կոչված դաշինքը եւ որոնք ենթադրում են քաղաքացիական հասարակության արմատական շահերի հետ համընկումը:
Հարցի նման առաջադրումը թույլ կտա հասարակությանը ոչ միայն ձեւավորել եւ ձեւակերպել Հայաստան-ՆԱՏՕ հարաբերությունների սեփական օրակարգը, այլեւ արդյունավետորեն վերահսկել գործընկերության ծրագրերի կատարման ընթացքը, ինչն էլ դրականորեն կանդրադառնա արդյունքների վրա` ի շահ հայոց պետության եւ ողջ տարածաշրջանի: Այս ամենը բխում է նաեւ ռազմաքաղաքական դաշինքի շահերից:
