Հայ Առաքելական Եկեղեցի. հայ-աղանդավորներից մինչև հայ-մահմեդականներ

 

Հայ Առաքելական Եկեղեցին աշխարհի հնագույն քրիստոնեական եկեղեցիներից է, որը բյուզանդական ուղղափառությունից և հռոմեական կաթոլիկությունից տարբերվում է մի շարք վարդապետական և ծիսական առանձնահատկություններով։ Այնուամենայնիվ, ՀԱԵ գլխավոր առանձնահատկությունը` Հայաստանի հազարամյա պատմության ընթացքում իր ունեցած կարևորագույն դերն էր՝ որպես ժողովուրդն ու հասարակությունը միավորող հաստատություն։ Հատկապես այն բազմաթիվ ժամանակաշրջաններում, երբ Հայաստանը զրկված էր անկախությունից, բարձրագույն քաղաքական ղեկավարությունից և հարևան պետություններից վասալային կախվածության մեջ էր։ 

 

20 տարիների ընթացքում նոր կաթողիկոսն աչքի է ընկել, իր իսկ ասած, «օբյեկտների»՝ եկեղեցիների, տաճարների, կրոնական այլ կառույցների հանդեպ անզուսպ շինարարության եռանդով։ Օրինակ՝ Երևանի կենտրոնում իր նոր նստավայրը։ Այս երկու տասնամյակների ընթացքում Գարեգին Բ-ն հասցրել է արժանանալ մեկ տասնյակից ավելի շքանշանների ու մեդալների, դարձել է ԵՊՀ և ԱրՊՀ պետական համալսարանների պատվավոր դոկտոր և ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր անդամ։ Կաթողիկոսը հետևողականորեն բարեկարգում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, կառուցել է և շարունակում է կառուցել տասնյակ նոր եկեղեցիներ ու տաճարներ։ Ընդ որում, իր իսկ արտահայտությամբ՝ «լեռներում գտնվող» եկեղեցիների, մատուռների ու վանքերի, օրինակ՝ միջնադարյան հայ ճարտարապետության գլուխգործոց Սանահինի վանքի նկատմամբ նա անտարբեր է՝ «գործ չունի»։ Սանահինը՝ Խոր Վիրապի, Գեղարդի կամ Նորավանքի պես այցելվող զբոսաշրջային վայր չէ, հենց այդ պատճառով էլ նրա տանիքներին դեռ ծառեր են աճում։ Այսպիսին է բավականին տարօրինակ պայմաններում կաթողիկոսական գահի վրա բազմած հոգևորականի տրամաբանությունը, ուստի և՝ բարոյական կերպարը։

 

ՀԱԵ 132-րդ գահակալը հայտնի է «օբյեկտների» շինարարությունն անձամբ վերահսկելու մոլուցքով։ Ընդ որում, բազում վկայությունների համաձայն՝ Վեհափառ Տերը չի խորշում անձամբ քննադատել շինարարության որակը, սակարկել և անգամ հրաժարվել կատարված աշխատանքի դիմաց վճարելուց։ Եկեղեցու՝ իր ֆինանսական պարտավորությունները չկատարելու շուրջ ամենամեծ աղմուկը ծավալվել է 2018 թ. մայիսին։ Նախկին պատգամավոր՝ Հայաստանում «Արևմտահայերի ազգային համագումար» միջազգային կազմակերպության ներկայացուցիչ Արագած Ախոյանը հրապարակավ հայտարարել է Գարեգին Բ-ի դեմ դատական հայց ներկայացնելու մտադրության մասին։ Ախոյանը հայտնել է լրագրողներին, որ Եկեղեցին հրաժարվում է մի քանի հարյուր հազար դոլար վճարել իր կազմակերպություններին՝ բազմամյա շինարարական աշխատանքների դիմաց։ Նա տեղեկացել է, որ շինարարական աշխատանքները պետք է ավարտվեին դեռ 2014 թ., սակայն, Էջմիածնի ներկայացուցիչների անբարեխիղճ վերաբերմունքի և իշխանությունը չարաշահելու պատճառով աշխատանքները պարբերաբար հետաձգվում էին։

Ուշագրավ է, որ կաթողիկոսի և Ախոյանի միջև «սև կատու» է անցել նաև այն պատճառով, որ վերջինս ժամանակին պահանջել էր հեռացնել Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանին Կոստանդնուպոլսո Հայոց պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդի աթոռից։ Ախոյանն Աթեշյանին անվանել է թուրք իշխանությունների դրածո և քննադատել Գարեգին Բ-ին՝ Աթեշյանին տեղապահ նշանակվելու հարցում աջակցելու համար։ Ախոյանի ֆինանսական խնդիրները սկսվել են Աթեշյանի դեմ հանդես գալու և ՀԱԵ-ից Աթեշյանի «մութ գործերին» գնահատական տալու պահանջ բարձրաձայնելու պահից սկսած։ Ընդ որում, Ախոյանը հայտարարարել է, որ Գարեգին Բ-ի ֆինանսական պարտավորությունները կատարելուց հրաժարվելու գլխավոր պատճառը նրա «ծայրահեղ արծաթասիրությունն ու ընչաքաղցությունն է»։ Հատկապես պետք է ընդգծել այն, որ փաստացի ինքնակոչ Աթեշյանին պաշտպանելու Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի շահագրգռությունը բոլորովին էլ հովվական չէր և պայմանավորված էր բացառապես գործարար շահերով։ Աթեշյանը բավականին հաջող էր սպասարկում Էջմիածնի ֆինանսական շահերը Թուրքիայում, զբաղվելով, մասնավորապես, 1915 թ. բռնազավթված ՀԱԵ սեփականության վերադարձով, թեև Կոստանդնուպոլսի հայության շրջանում վայելում էր գրեթե զրոյական հեղինակություն։

Ներկայիս կաթողիկոսի վարքագծում իր իսկ հոտի շահերի նկատմամբ գործարար շահագրգռությունների գերակայության փաստերը չափազանց շատ են, բայց, ընթերցողի շահից ելնելով, մենք դրանց դրվագ առ դրվագ չենք անդրադառնա։ Այս ամենի մեջ առաջնահերթ կարևորությունն ունեն ոչ թե պատճառները, այլ՝ հետևանքները։ Իր հովվից հայ ժողովրդի հիասթափվելու հետևանքը Եկեղեցու՝ որպես ներկայիս հայոց պետականության հիմքում դրված կարևորագույն ավանդական հաստատություններից մեկի հեղինակության անկումն է։ Այս գործընթացը տեղի է ունենում այն պատճառով, որ Եկեղեցու բարձրագույն նվիրապետությունն ու, նախ և առաջ, իր հոգևոր առաջնորդն անհաղթահարելի նախապատվություն է ընծայում ոչ թե հոգևոր, այլ նյութական արժեքներին։ Կտրիճ Ներսիսյանն ի սկզբանե չափազանց երկրավոր էր և հոգևորին համարյա լիովին անհաղորդ։ Եվ, ցավոք, հանուն իր հոտի նա վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում չի կարողացել և, հավանաբար, ոչ իսկ փորձել է ի շահ հոգևոր արժեքների իր մեջ ճնշել երկրավոր բարիքների հանդեպ սերը։ Հետևաբար՝ տեղի չի ունեցել կաթողիկոս Գարեգին Բ-ին վերափոխվելը՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով։

Այսօր հենց կաթողիկոսն է գտնվում ՀԱԵ սուրբ հայրերի գործարար շահերի և գործունեության գագաթնակետին։ Եվ այս շահերը բոլորովին չեն սահմանափակվում Հայաստանի տարածքով, այլ ներառում են աշխարհի բոլոր անկյունները, որտեղ հնչում է հայերենը, իսկ ավելի ճշգրիտ՝ հայերեն հնչող եկեղեցական քարոզները։  Ուշագրավ գործարար ընդունակություններով են օժտված նաև եկեղեցական նվիրապետությունում ավելի ցածր աստիճան ունեցող սրբազան հայրեր, որոնցից ոմանք կաթողիկոսի հետ ունեն ազգակցական կապեր։ Օրինակ, ՀԱԵ Նոր-Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմի առաջնորդ՝ կաթողիկոսի հարազատ եղբայր Եզրաս սրբազանը։ Եպիսկոպոսը Մոսկվայում հայոց եկեղեցական ճարտարապետության լավագույն ավանդույթներով հիպերմարկետ է կառուցել։ Նա մի պահ նաև հերթական «օբյեկտի» շինարարություն է սկսել Վագանկովյան գերեզմանոցի հայկական հատվածից խլված տարածքում, բայց մրցակիցները խանգարել են, և «օբյեկտը» ցայսօր կիսակառույց է մնում։

Եվս մի սրբազանի՝ Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տեր Նավասարդ արքեպիսկոպոս Կճոյանին, Օստապ Բենդերի լավագույն ավանդույթներով խարդախության սխեմային մասնակցելուն է մղել փողի և լյուքս-կարգի ավտոմեքենաների հանդեպ սերը։ Շուրջ 10 տարի առաջ Կճոյանը, հանցավոր պայմանավորվածության մեջ մտնելով իր ազգականի հետ, համոզել է գործարար Փայլակ Հայրապետյանին 12 միլիոն դոլար ներդնել Աֆրիկայում գտնվող ադամանդների մի հանքավայրի մեջ։ Հանցակիցներն «Ամերիա» բանկում գործարարի 22 միլիոն դոլար արժողությամբ անշարժ գույքը գրավադրել են 9 միլիոն դոլարով, որից հետո գումարը խարդախ սխեմաների միջոցով փոխանցվել է մի օֆշորային ընկերության հաշվեհամարի, որի արժեթղթերի 33 տոկոսը պատկանում էր անձամբ Կճոյանին։ Անցած ամսին ԱԱԾ-ը արքեպիսկոպոսին մեղադրանք է առաջադրել հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված եկամուտներն օրինականացնելու մեջ։

ՀԱԵ շուրջ նմանատիպ աղմկահարույց պատմությունների բերմամբ հայ հասարակության մեծագույն մասը Եկեղեցուն լավագույն դեպքում խորն անտարբերությամբ է վերաբերվում։ Զգալի թվով մարդիկ դադարում են հետևել ավանդական վարդապետությանը և հարում են այլ քրիստոնեական հարանվանությունների և, անգամ, աղանդների։ Մի շարք միջինացված գնահատականներով՝ ՀԱԵ-ից դուրս շուրջ 300 հազար հոգի տարբեր կրոնական կազմակերպությունների մաս է կազմում։ Երեք միլիոնից պակաս բնակչություն ունեցող երկրում գործում է 65 գրանցված կրոնական կազմակերպություն։ ՀԱԵ հավատացյալ հոտը հետզհետե կորցնում է հոգևորականության, կաթողիկոսի և, ամենագլխավորը, Եկեղեցու՝ որպես հասարակական հաստատության հանդեպ վստահությունը։ Սակայն, ժամանակակից հոգևորականները չեն պատրաստվում դուրս գալ իրենց Bentley-ներից և հետևել դարերով ժողովրդի մեջ հոգևոր անբասիր առաքելություն վարած հոգևորականության նախորդ սերունդների օրինակին։ Անհասկանալի պատճառներով նրանք համառորեն խուսափում են անգամ իրենց առավել անմիջական պարտականություններից՝ քարոզչությունից, բարերարությունից, գթասրտության քարոզից, սեփական օրինակով հավատացյալներին հավատի մեջ ամրապնդելուց և տարակուսողներին Աստծո խոսքը հասցնելուց։

Եկեղեցու հոգևոր սպասավորների շրջանում այսօր էլ կան սուրբ հայրեր, որոնք 90-ականների սկզբներին և 2016 թ. գարնանը զենքը ձեռքին Արցախի մեր մարտական դիրքերն էին պաշտպանում։ Այս նույն հոգևորականներն ուս ուսի կանգնած էին 2015 թ. էլեկտրաէներգիայի գնի բարձրացման դեմ բողոքի ելած երիտասարդության հետ։ Այս նույն հոգևորականները կարող էին սկզբնավորել հավատավոր հոտի վերադարձը ՀԱԵ գիրկը։ Կկարողանային, եթե դրան չխոչընդոտեր Եկեղեցու ծախու վերնախավը։ Սակայն «սուրբ տեղը դատարկ չի մնում»։ Եվ սա հենց այն դեպքն է, երբ տվյալ արտահայտությունը կարող ենք օգտագործել ուղիղ և ո՛չ փոխաբերական իմաստով։ Հետևաբար՝ վերոնշյալը մեծ հաջողությամբ իրագործում են այլ քրիստոնեական եկեղեցիների և աղանդների գործընկերները։ Հենց ՀԱԵ վերնախավի զարմանալի և հանցավոր անտարբերության հետևանքով վերջին տարիներին ի հայտ են եկել անգամ նորադարձ հայ-մահմեդականները։ Այս թեմայի փակ լինելը թույլ չի տալիս խոսել նրանց իրական թվի և մտադրությունների մասին։ Բայց Հայաստանում հայ-մահմեդականների (չշփոթել ծպտյալ հայերի և համշենահայերի հետ) գոյության փաստն ինքնին վտանգ և մտահոգություն է հարուցում։ Իսկ գործարար կաթողիկոսի գլխավորությամբ սուրբ հայերը միանգամայն անտարբեր են։ 

Ցավով հարկ է արձանագրել, որ Գարեգին Բ-ի օրոք Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին կորցրել է իր բազմադարյա ավանդույթների հետ կապը, որոնց կրողն էին Խրիմյան Հայրիկը կամ Վազգեն Առաջինը։ Ներկայիս եկեղեցական վերնախավը Եկեղեցին դիտում է որպես եկամտի աղբյուր ու «օբյեկտ» և ոչ իբրև հայոց պետականության հիմնարար սյուներից մեկը։ Հենց այդ մոտեցման պատճառով ՀԱԵ-ն գրեթե զրկվել է հայ ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության հաստատություն համարվելու իրավունքից։ Համառորեն չնկատելով տեղի ունեցողի ակներևությունը՝ եկեղեցական գործարար վերնախավը վերջին տասնամյակների ընթացքում գործում է Եկեղեցու՝ որպես հաստատության և հայության միասնականության հարթակի հեղինակության վերջնական տապալման ուղղությամբ։ Իսկ, ահա, այս ճանապարհին ամեն ինչ վաղուց մտածված է։ Անգամ հատուկ թշնամի է հորինվել ի դեմս ոչ անհայտ Ջորջ Սորոսի, որը «վճարում է Սուրբ Եկեղեցին ջնջել ցանկացող բոլոր նեռերին»։ Մեր Եկեղեցու՝ որպես հաստատության ոչնչացման գործին իրենց մասնակցության մասին գործարար հոգևորականները նախընտրում են լռել։