Գեղամ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ
“Անալիտիկոն” հանդեսի խմբագիր
Ստեփանակերտ
«Հուսալքված» Մեծեր
Քրիստոսի ծննդից մոտ 5 դար հետո հայոց պատմահայր Մովսես Խորենացին գրել է իր հանրահայտ «Ողբը»: Այնտեղ տրված գնահատականներին ծանոթ ենք դեռեւս աշակերտական նստարանից. ուսուցիչները՝ տխմար ու ինքնահավան, փողով ընտրված, կրոնավորները՝ կեղծավոր, ցուցամոլ, պատվասեր, քան աստվածասեր, աշակերտները՝ սովորելու մեջ ծույլ, սովորեցնելու մեջ փութաջան, դատավորները՝ կաշառակեր, իրավունքը չպաշտպանող, իշխանները՝ հափշտակող, աշխարհ ավերող, աղտեղասեր, «եւ առհասարակ սերն ու ամոթը ամենքից վերացած»: Ու որպես դատավճիռ՝ «Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ»:
Խորենացուց մոտ 15 դար հետո Հովհաննես Թումանյանն իր «Անկեղծ չենք» հոդվածում գրում է. «Երբեք այսքան մեծ չի եղել անկեղծության կարիքն ու կարոտը, ինչպես այսօր, եւ երբեք այսքան ահռելի չափերով չի հայտնվել կեղծիքը, ինչպես այսօր… Եւ մի ժողովուրդ, որ այսքան կեղծիքներ ու կեղծավորներ ունի, այսքան խարդախներ ու խաչագողներ ունի, չի սիրվիլ, որքան կուզե խելոք լինի, որքան կուզե գոռա, թե կուլտուրական եմ ես»:
Եւ, վերջապես, Թումանյանից մոտ հարյուր տարի անց մեր ազգի բարոյական հեղինակություններից մեկը՝ լուսահոգի Ռաֆայել Ղազարյանն իր վերջին զրույցներից մեկում մղկտացել է. «Մենք փչացած, հուսահատված ժողովուրդ ենք: Իմ վերջին ելույթներից մեկում ասացի՝ ժողովուրդ, ես կասկածում եմ, որ մենք քրիստոնյա ժողովուրդ ենք: Մի մարդ, որը ընտրություններում փողով ծախում է իր խիղճը, իր երեխայի ապագան, նա չի կարող քրիստոնյա լինել: Քրիստոնյան այն մարդն է, որն իր յուրաքանչյուր քայլը անելուց առաջ մտածում է, թե ինչ պատասխան պետք է տա Այնտեղ»:
Ահա այսպիսի շարունակական հուսալքություն…
Բայց ինչու՞…
Գիտակից կյանքիս բոլոր ժամանակահատվածներում փորձել եմ հասկանալ մեր ժողովրդի ահավոր դժբախտությունների պատճառները, փորփրել եմ մեր պատմությունը, անցյալն ու ներկան, ինչ-որ բան հասկացել եմ, շատ բան չեմ ընկալել, ճշմարտանման զանազան ենթադրություններ եմ արել։ Բայց ահա նորերս աչքս ընկավ Ք.ա. 5-րդ դարի՝ հունական խոշոր պոլիսների ժամանակաշրջանի աթենական առաջնորդ Թեմիստոկլեսի մի ասույթ, և ես մտածեցի, որ միգուցե սա էլ կարող է լինել պրպտումներիս բանալին։
-Հայրենիքը պոլիսի ոչ պատերն են, ոչ տաճարները, ոչ էլ անգամ նախնիների գերեզմանները,- ասել է նա,- այլ քաղաքացիները եւ նրանց օրենքները:
Սա սկզբունքային դիրքորոշում էր, որ տվել է իր բարի պտուղները, հաղթանակ ու բարօրություն բերել հույներին: Անգամ դարեր անց աթենացիները հպարտանում են, որ Թեմիստոկլեսը փառավորել է իրենց:
Հիմա մտովի վերհիշում ու պատկերացնում եմ մեր բազմաթիվ կորուսյալ տարածքների բյուրավոր եկեղեցիները, մեր նախնիների գերեզմանները, մեր ավերակ ու կիսավեր քաղաքների պատերը եւ հասկանում, որ ժամանակին այդ պատերի ներսում միանգայման այլ արժեքներ էին, արժեքներ, որ չեն նպաստել այդ պատերի ներսում ապրող մարդկանց երջանկությանն ու բարօրությանը: Ավելին` ամենայն հավանականությամբ հենց այդ պատերն էլ, տաճարներն էլ ու նախնիների գերեզմաններն էլ եղել են այն արժեքները, որոնց համար ապրում եւ զոհվում էին մարդիկ:
Ընդ որում, այդօրինակ արժեքային մտածողության ու հոգեբանության պարագայում կարեւոր էլ չէ` պատերը, տաճարները եւ նախնիների գերեզմանները մեր կողմից վերահսկվող տարածքներու՞մ են, թե՞ օտարի տիրապետության տակ: Իսկ տարբերություն չկա այն պարզ պատճառով, որ դրանք, միեւնույն է, չեն ծառայում հանրության երջանկությանն ու բարօրությանը: Ում շատ խիստ կթվան իմ այս մտորումները` թող փորձեն պարզել, թե ում բարօրությանն ու երջանկությանն են այսօր ծառայում այն տարածքները, որ մենք ազատագրված տարածքներ ենք անվանում:
Ու չի կարող տրամաբանական հարց չծագել` հո՞ղն է մարդու համար, թե՞ մարդը հողի: Գաղափա՞րն է մարդու համար, թե՞ մարդը` գաղափարի: Եկեղեցինե՞րն են մարդու համար, թե՞ մարդը` եկեղեցիների:
Մեր արժեքային համակարգի առանցքում Մա՛րդը չի եղել, նրա իրավունքները չեն եղել, այլ պատերն ու պարիսպները, եկեղեցիները, նախնիների գերեզմանները: Ու պատահական չէ, որ այսօր շատ տեղերում որտեղ դրանք են` այնտեղ մարդը չկա, դրանք մնացել են անմարդ, անտեր ու անտիրական:
Այո, մեր դարավոր չարչարանքների պատճառներից մեկն էլ այն է, որ Մարդը չի եղել ամեն ինչի կենտրոնում, այլ գաղափարը: Գաղափարը պիտի ծառայեր մարդուն, բայց միշտ էլ մենք ենք ծառայել գաղափարին: Ընդ որում, մեծն Թումանյանի ասած, հաճախ ոչ թե գաղափարն է մտել մեր գլուխը, այլ մեր գլուխն է մտել գաղափարի մեջ՝ մեզ կտրելով մարմնից ու հողից:
Փոխվե՞լ է, արդյոք, հին ժամանակներից ի վեր ինչ-որ բան այս հարցում։
Ահա թե ինչպես է մեր ժողովրդի մեկ այլ լուսավոր գլուխ` Գուրգեն Մահարին, իր ,Այրվող այգեստաններե վեպի հերոսներից մեկի` Օհանես աղայի շուրթերով ներկայացնում Մեծ եղեռնից առաջ առկա մթնոլորտը Արեւմտյան Հայաստանում:
-Դու հիմա այս մեկ հարցին պատասխանի. ազգային շարժու՞մն է մարդուս համար, թե՞ մարդը ազգային շարժման կամ` ինոնց ասելով` հեղափոխության համար. . . Հեղափոխությու՞նն է մարդուս համար, թե՞ մարդը հեղափոխության:
Իսկ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին փոփոխություններ տեսե՞լ եք…
Պտտվիր, պտտվիր, կարուսել…
Օրակարգի խնդիր
Երբ ուսումնասիրում ես մեր բազմաչարչար պատմությունը՝ կամա թե ակամա գալիս ես նաև այն եզրակացության, որ մեր դժբախտություների հիմնական պատճառներից մեկն էլ հանրային օրակարգ մշակելու, հանրային շահերն առաջ մղելու անընդունակությունն է։ Մեր ժողովրդին միշտ պարտադրել են անձնական-կլանային կամ օտարածին օրակարգեր։ Դրության տերերն ամեն ինչ արել են, որ այդ հատվածային օրակարգերը հանրային գիտակցության մեջ ընկալվեն և արմատավորվեն որպես հենց հանրային օրակարգ։ Հայրենասիրական պաթոսը և ,ազգայինե գաղափարները մեծամասամբ հենց դրան են ծառայել՝ կոծկելու համար անձնական-կլանային բաղադրիչը։
Մեր ամենասրբագործված գոյամարտերից մեկն Ավարայրն է, որտեղ, ըստ մեր եկեղեցական պատմագրության, ժողովուրդը ոտքի էր ելել հանուն հավատքի։ Իրականում համազգային օրակարգ չկար, այլ կար հոգևոր-իշխանական էլիտայի շահերի պահպանման խնդիր, կար եկեղեցու հողային-կալվածային շահ, կար եկեղեցուն մերձ նախարարական տոհմերի ու առաջին հերթին Մամիկոնյանների հատվածային օրակարգ։ Ավարայրի ճակատամարտը ոչ հավատքի համար պայքար էր (դրա նախօրեին պարսից շահը հրաժարվել էր կրոնափոխության պահանջից) և ոչ էլ ժողովրդական ընդվզում։ Մեր պատմիչները մեր և պարսից զորաբանակների թվաքանակը մի զրոյով ավելացրել են (սա մեր կողմից արվել է պայքարի համաժողովրդականության շղարշը պահպանելու համար. ահա թե ինչու պարսից պատմագրությունում այդ ,աշխարհացունցե ճակատամարտի մասին գրեթե ոչինչ չկա)։
Մեր ամենասրբագործված այս ճակատամարտում կռվել է ոչ թե ամբողջ հայ ժողովուրդը, այլ միայն, պատկերավոր ասած, Վարդանանք ու վարդանամետները: Դերենիկ Դեմիրճյանն այս միտքը բարձրաձայն չի ասել, բայց նրբանկատորեն հուշել է, վեպն անվանելով հենց այդպես՝ «Վարդանանք»: Որպեսզի ավելի հասկանալի լինի, «թարգմանենք»՝ Վարդանե՛նք: Այո, հենց Վարդանե՛նք։ Չկային ոչ միայն Վասակենք, այլև շատերը։ Հայաստանն այն ժամանակ բաժանված էր Պարսկաստանի եւ Բյուզանդիայի միջեւ, ճակատամարտն էլ տեղի է ունեցել Պարսից մասում, բայց Ավարայրին չի մասնակցել ոչ միայն Պարսկահայաստանի նախարարությունների մի զգալի մասը, այլեւ հրաժարվել են օգնական ուժեր ուղարկել Հունաց բաժնի հայ իշխանները՝ Վասակ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ (ահա թե ինչու Դեմիրճյանը չի կարողացել վեպն անվանել գոնե «Մամիկոնյանք»):
Մեր մյուս, բայց արդեն ավելի հաջող և իրոք համաժողովրդականին մոտ պայքարի օրինակը Սարդարապատն է, սակայն այստեղ էլ ողբերգական գնով է ձևավորվել հանրային օրակարգը՝ ինքնամաքրման-բյուրեղացման, այդ օրակարգից իշխանական-կուսակցական-հոգևոր-բանակային վերնախավի անձնական-կլանային շահերի զտում-անջատումից հետո։ Ողբերգական, քանի որ մինչև զտվեց՝ ժողովրդի մեծ մասը կոտորվեց։ Հայ հոգևոր-քաղաքական էլիտան մինչ այդ հասցրել էր հանուն իր շահերի ու պատվախնդրության ազգակործան արկածախնդրության մեջ ներգրավել մարդկանց մի զգալի հատվածի։ Ահա այդ զտված-բյուրեղացված օրակարգն էլ անխուսափելիորեն բերեց հաջողության։ Այլ հարց է՝ ինչ գնով։ Մեկ այլ հարց է՝ կարո՞ղ ենք մենք գոնե հիմա նվազագույն գնով զտել-բյուրեղացնել հանրային օրակարգը։
Անձնական vs հանրային
Մեր դժբախտությունների գլխավոր պատճառներից մեկն էլ, ըստ իս, այն է, որ մեր անձնական շահը հաճախ չի համապատասխանել հանրային շահին: Մենք հիմնականում գերադասել ենք մեր անձնական հարցը լուծել, այլ ոչ թե այդ անձնական հարցի լուծումը տեսնել հանրային շահի լուծման մեջ: Մենք էգոիստ ազգ ենք, բայց այդպիսին ենք, որքան էլ տարօրինակ հնչի, մեր «ես»-ի ոչնչացման աստիճան: Ինքնին էգոիզմը վատ բան չէ: Ավելին՝ բարոյագիտության մեջ կա «բավական էգոիզմի» տեսություն, ըստ որի ճիշտ ըմբռնված անձնական շահը պետք է համընկնի հասարակական շահի հետ, ըստ որի միանգամայն իրական է անձնական շահը լցնել հասարակական բովանդակությամբ:
Բայց մենք թարսվել ենք՝ ամենուր հասարակական շահն ենք ուզում լցնել անձնական բովանդակությամբ: Մենք գերադասում ենք նախեւառաջ մեր անձնական հարցը լուծել, հետո հոգու խորքում, բայց արդեն առանց ներքին լուրջ մղումների սպասել, որ հանրային շահերն էլ լուծվեն: Մինչեւ մերը չլուծվի՝ հանրայինի մասին չենք մտածում:
Մենք ուզում ենք առանձին-առանձին փրկվել։ Միասին փրկվելու գաղափարը երբեք էլ հարազատ չի եղել մեզ (ընկերովիներից միայն մահն է եղել մեզ համար հասկանալի և ընդունելի)։ Բայց սա դեռ ողբերգության մի երեսն է, քանի որ մենք ուզում ենք առանձին-առանձին փրկել։ Եթե ես չեմ փրկողը, ապա ի՞նչ մի փրկություն է դա։ Ահա նաև այսպիսի քաղաքական առաջնորդությամբ է հատվածային օրակարգ ձևավորվում։
Ի՞նչ անել
Այսօր ևս բացակայում է հանրային օրակարգը։ Իշխանությունը, կամ քրեա-օլիգարխիան ունի իր սեփական օրակարգը և այն պարտադրում է մեզ։ Հանրությունում թևածում են տասնյակ այլ օրակարգեր՝ քաղաքական կամ հասարակական ուժերի ու խմբավորումների, օտար երկրների, ինչպես նաև առանձին անձանց և շատ այլ օրակարգեր։ Օրակարգաշատ այս իրավիճակում, ըստ իս, բացակայում է ամենակարևորը՝ Հանրային օրակարգը։ Ցավոք սրտի, հայ հանրությունում չկա այս խնդրի կարևորության գիտակցումը։
“Ի՞նչ անել” ահավոր հարցին պատասխանելու համար, ըստ իս, նախևառաջ պիտի հասկանալ խնդրի կարևորությունը և այդ ընկալման բերել հանրության առողջ մասը։ Մենք կարող ենք և պարտավոր ենք ամեն ինչ անել երկրի ու ժողովրդի համար հրատապ ու օրախնդիր հարցերի շուրջ ՀՀ-ում, ԼՂՀ-ում ու Սփյուռքում հանրային քննարկումներ անցկացնելու ու հանրային կոնսենսուսով դրանց լուծման ուղիներ առաջարկելու, եռամիասնությանը նոր բովանդակության հաղորդելու և այն հանրային կոնեսենսուսին ի սպաս դնելու ավանդույթ ձևավորելու համար։
Իսկ մտավորականությունը (նկատի ունեմ ոչ “պալատական” մտավորականններին) հուսալքվելու փոխարեն, կարծում եմ, ճիշտ կաներ խորհեր ներքին երկխոսության ավանդույթների արմատավորման եղանակով հանրային օրակարգի ձևավորման մեխանիզմների խնդրի շուրջ, քանի որ հենց այդպիսի օրակարգն է պատասխանելու “ի՞նչ անել” հարցին։ Քանի որ հենց այդպիսի օրակարգն է փրկելու մեր ժողովրդի պատիվը։
