Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային անվտանգության համակարգը եւ ինքնիշխանության խնդիրը

Հրաչյա  ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆ
Քաղաքագետ

 

Abstract

Հոդվածում մի հայացք է առաջարկվում Հարավային Կովկասի անվտանգության համակարգի վրա` ինքնիշխանության խնդրի եւ աշխարհաքաղաքական համապատկերի տեսանկյունից:

Դիտարկվում են իրավաբանական ու քաղաքական ինքնիշխանությունների  հասկացությունների մի շարք հայեցակետեր` առանձնացնելով ՙճանաչման ինքնիշխանությունը՚ եւ  ՙփաստի ինքնիշխանությունը՚, որոնք էլ ձեւավորում են իրական ինքնիշխանությունը քաղաքական տարածքում: Եզրահանգվում է, որ քաղաքական ինքնիշխանությունը դիտարկելիս սկզբունքորեն կարեւոր է դառնում ինքնիշխանության իսկական կրողի (սուվերենի)  եւ ինքնիշխանությունից օգտվողների տարբերակումը:

Հետխորհրդային ժամանակահատվածի ավարտի պայմաններում Հարավային Կովկասն իրենից ներկայացնում է մի բարդ համակարգ, երբ անհնար է խոսել այս կամ այն ակտորի կամ ուժի կենտրոնի ունակության մասին` հաշվարկելու ձեռնարկվող քայլերի բոլոր հետեւանքները: Տարածաշրջանը բավականին արագորեն կարող է մոտենալ ինքնակազմակերպված կրիտիկականության  կետին, երբ մի չմտածված քայլը կարող է հրահրել տարերային ու չկառավարվող գործընթացներ:

Առանցքային բառեր` իրավաբանական եւ քաղաքական ինքնիշխանություններ,  փաստի ինքնիշխանություն, ճանաչման ինքնիշխանություն, սուվերեն, ինքնիշխանության օգտագործողներ, արտաքին եւ ներքին ինքնիշխանություն, բարդ համակարգեր, ինքնակազմակերպվող կրիտիկականություն:

Աշխարհում ընթացող գործընթացների դինամիկան  վստահորեն վկայում է այն մասին, որ պատմության հետխորհրդային ժամանակաշրջանն ավարտվեց: Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային անվտանգության գործող համակարգի ըմբռնման անհրաժեշտությունը եւ դրա համապատասխանեցումը նոր իրողություններին վերաճում է մարտահրավերի, որին արձագանքելը ձեւավորվելու է փոփոխությունների նկատմամբ  այս կամ այն ակտորի պատրաստությունից անկախ:

Նախքան Հարավային Կովկասի անվտանգության համակարգի հնարավոր ճարտարապետության մասին խոսելը հարկ է որոշակիություն բազիսի հարցերում, որի հիման վրա կատարվում է նման նախագծում:

Սույն տեսանկյունից խոստումնալից է ներկայանում ինքնիշխանության հիմնախնդրի շուրջ ուղղույթը, որի մի շարք հայեցակետեր կդիտարկվեն ստորեւ:

Ինքնիշխանություն հասկացության գենեզիս: Իրավաբանական եւ քաղաքական ինքնիշխանություն: Ինքնիշխանությունը որպես քաղաքական սեփականություն 

Ֆրանսիացի իրավաբան Ժան Բոդենի (Jean Bodin) souverainete հասկացության` XVII դարի վերջին հայտնված մեկնաբանությունը  բազմադարյա ուղղույթ է հրահրել, որն ընթանում է երկու հիմնական մոտեցումների շուրջ: Դրանցից մեկը պտտվում է իրավական մեկնաբանությունների եւ ինքնին Բոդենի սահմանումների շուրջ, մյուսը քաղաքական, աշխարհաքաղաքական եւ քաղաքակրթության տարածությունում տվյալ հասկացության երեւակման շուրջ:  ՙՊետության մասին՚  ֆրանսերեն աշխատության մեջ Բոդենը souverainet-ը սահմանում է որպես ՙպետության նկատմամբ իշխանություն, բացարձակ եւ մշտական՚: Նույն աշխատության լատիներեն տարբերակում Բոդենը հայտարարեց պետության մեջ  ՙբարձրագույն եւ քաղաքացու ու հպատակների նկատմամբ օրենքներից վեր  իշխանության՚ մասին:[1]

Եվրոպական իրավաբանական մտքի բոլոր հետագա ուղղույթները դարերի ընթացքում այս կամ այն կերպ պտտվում են այս սահմանումների մեկնաբանման շուրջ: Ի±նչ է, օրինակ, նշանակում բացարձակ եւ մշտական իշխանությունը: Իսկ եթե պետության մեջ իշխանությունը` արտակարգ իրավիճակի հետ կապված, փոխանցվում է դիկտատորին, ապա ու±մ է այդ դեպքում պատկանում ինքնիշխանությունը, եւ կարելի± է, արդյոք, դիկտատորին համարել սուվերեն: Այս սահմանումները որքանո±վ են հաշվի առնում միջազգային պարտավորությունները, որոնք սահմանափակում են ինքնիշխանության որոշ դրույթներ:

Այսօրինակ հարցերը հանդիսանում են ինքնիշխանության իրավական սահմանմանը ժողովրդի պետական ու քաղաքական իրականությունը ձեւավորող ու որոշող նորմերի բնույթ հաղորդելու փորձերի հետեւանքը: Իրավաբանի ինքնիշխանությունը բխում է նրանից, որ քաղաքական տարածությունը ձեւավորվում է  իդեալական եւ իրենց բացարձակությամբ հավասար սուվերենների փոխազդեցությամբ: Այդուամենայնիվ, ինքնիշխանության շուրջ իրավաբանների բանավեճերը կարեւոր հետեւանքներ են ունեցել քաղաքական տարածության համար, թույլ տալով բացահայտել իշխանության եւ արտաքին աշխարհի կողմից դրա ճանաչման դիալեկտիկան, որն էլ ընկած է քաղաքական ինքնիշխանության շրջանակների հիմքում:

Քաղաքական ինքնիշխանության շուրջ բանավեճերում հստակ տարանջատվում են ՙճանաչման ինքնիշխանության՚ կողմնակիցները, ինքնիշխանություն, որը դիտարկվում է որպես միջազգային իրավունքի եւ միջազգային հարաբերությունների համակարգի գործառույթ, երբ ՙպետությունը հանդիսանում է եւ դառնում է միջազգային դեմք միայն եւ բացառապես ճանաչման շնորհիվ՚:[2] Նրանց հակադրվում են ՙփաստի ինքնիշխանության՚ կողմնակիցները, ինքնիշխանություն, որը հանդիսանում է ինքնին պետության ատրիբուտն ու գործառույթը` անկախ միջազգային հանրության[3] կողմից նրա ճանաչման փաստից, եւ  ՙչճանաչումը չի կարող հիմք ծառայել պետության տարածքային գերակայության խախտման համար՚:[4] Այս պարագայում ինքնիշխանության առկայությունը կամ բացակայությունը որոշվում է իր տարածքում պետական իշխանություն իրականացնելու, որպես պետություն գործելու` ակտորի ունակությունից:

Վադիմ Ցիմբուրսկին, փորձելով սահմանել ինքնիշխանության քաղաքական հայցակետերը, հետեւյալ շրջանակն առաջարկեց` ՙX-ն իրականացնում է A-ի նկատմամբ իշխանությունը (կարեւոր չէ, թե ինչի վրա է դա հիմնված), եւ Y-ը, որն իրականացնում է B-ի նկատմամբ իշխանությունը,  A-ի նկատմամբ իշխանությունը համարում է X-ի իրավունքը՚: Այստեղ ՙեւ՚  հոդակապը երկկողմանի սլաք է: Շրջանակը թույլ է տալիս տարբերակել եւ միմյանց կապել ինքնիշխանության մեկնաբանման երկու մոտեցումները: Այստեղ ՙփաստի ինքնիշխանությունը՚ (իշխանության իրական կենսագործումը) հիմք դնելով արտաքին ճանաչման համար, տարբերվում է ՙճանաչման ինքնիշխանությունից՚, երբ իշխանությունը   դառնում է  իր` որպես այդպիսին լինելու` միջազգային ատյանների կամ պետությունների կողմից ճանաչման հետեւանքը: Բացի այդ, սույն շրջանակը լեգիտիմ է ճանաչում, հնարավոր համարում ինչպես ՙփաստի ինքնիշխանությունից՚ դեպի ՙճանաչման ինքնիշխանություն՚, այնպես էլ հակառակ ուղղությամբ  շարժը: Նաեւ որոշվում են բացասական տարբերակները, երբ իրական իշխանություն իրականացնելու անկարողությունը վերջ է դնում արտաքին ճանաչման, կամ, ընդհակառակը, ճանաչման հետկանչը հանգեցնում է  ՙանկապտելի՚  իրավունքների եւ դրա հետ մեկտեղ իշխանության` որպես այդպիսին[5] վերացմանը:

Պրակտիկ քաղաքական գործիչները միանգամայն գիտակցված օգտագործել են ինքնիշխանության իրավաբանական կառուցվածքները` որպես քաղաքական նպատակների հասնելու գործիք: Հետվեստֆալյան աշխարհի ժամանակաշրջանում  իրավաբանական  ինքնիշխանության վերաճումը քաղաքական գործիքակազմի աստիճանի համարվում էր միանգամայն ընդունելի ու հնարավոր:

Դառնալով աշխարհաքաղաքական հասկացություն`  այն սկսում է մեկնաբանվել որպես քաղաքական սեփականություն,   որպես ինչ որ բանի կամ ինչ որ մեկի նկատմամբ ինքնիշխանությունե,  չափանիշ դառնալով տարածքների, բնակչության եւ այլ ռեսուրսների նկատմամբ հավակնության իրավունքի համար:

Քաղաքական գործիչները գիտակցում են ինքնիշխանության երկու տեսակ (ճանաչման եւ փաստի), որոնք էլ միագումար ձեւավորում են իրական ինքնիշխանությունը քաղաքական տարածությունում: Պատմությունը լի է օրինակներով` ինչպես նոր պետությունների, համապատասխանաբար` նոր ինքնիշխանությունների երեւան գալու, այնպես էլ` պետության կողմից իր տարածքի մի մասի նկատմամբ ինքնիշխանության կորստի կամ պետությունների լրիվ անհետացման: Ընդսմին, ինքնիշխանության երեւան գալու եւ անհետացման նման բոլոր դեպքերում խոսել ՙինքնիշխանության՚ մասին որպես ՙլիիշխանության ու անկախության՚ կամ իրավական փաստարկումների մասին պարզապես անտեղի է:  Նման քայլերի հիման վրա իրականցվող պայմանագրերը կարող են հայտնվել իրավական դաշտից դուրս կամ էլ անտեսել այն: Նույն կերպ չի կարելի ապրիորի պահանջել, որ հարգվի  չճանաչված պետության ինքնիշխանությունը: Քաղաքական տարածությունում կարգավիճակի հավակնող ուժերի կողմից պետության տարածքի մի մասի վերահսկողության սահմանը նոր պետությունից բավականին պայմանական է եւ չի կարող իրականացվել միայն իրավական նորմերի հիման վրա:

Ակնհայտ  է, որ իրավաբանը չի կարող համաձայնվել ՙչճանաչված ինքնիշխանություն՚,  ՙկիսաինքնիշխան պետություն՚ եւ նման այլ եզրույթների, միանգամայն արդարացիորեն խոսելով նման ձեւակերպումների մեթոդաբանական անհնարինության մասին: Սակայն գործող քաղաքական գործչի համար իրավական անհարմարությունը էական դեր չի խաղում: ՙՍահմանափակ՚, ՙկիսատ՚, ՙմասնակի՚  ինքնիշխանություններ արտահայտություններում առկա է քաղաքական իրողության բազմազանության եւ փոփոխականության ու իրավական ինքնիշխանության աբստրակցիայի միջեւ փոխզիջումը:

Սուվերենների, ինքնիշխանությունների եւ դրանց օգտագործողների տեսակներն ու կարգավիճակները: Ինքնիշխանական խաղեր 

Վերոքննարկյալ ինքնիշխանություններից բացի հիմնարար է հանդիսանում նաեւ   ՙինքնիշխանության իսկական կրող՚ հասկացությունը, որի շուրջ նույնպես դարեր ի վեր բանավեճեր են ընթանում:  ՙԻնքնիշխանության իսկական կրողի՚  խնդրահարույցությունը բացակայում է միապետությունում, երբ  ինքնիշխանության սեփականատերը, սուվերենը հանդիսանում է դրա օգտագործողը: Տվյալ պարագայում խոսքը գնում է բացարձակ միապետության մասին, որում թագավոր-սուվերենը տիրապետում է կարեւոր չէ ինչ եղանակով` Աստծուց, ժողովրդից (Հունաստան)[6], ստացած համայն իշխանությանը   կամ էլ միապետի ու բոլորը բոլորի դեմ պատերազմից հոգնած  ու  սուվերենի պաշտպանության դիմաց քաղաքական կամքի դրսեւորումից հրաժարվող (Թոմաս Հոբս)[7] մարդկանց միջեւ կնքված պայմանագրի ուժով:

Բացարձակ միապետության պարադիգմից հեռացումն ու ծավալված բանավեճերը հանգեցրել են երկու դոկտրինի,  որոնք ենթադրում են գերագույն օրենքում` սահմանադրությունում, բոդենյան ՙօրենքներին չառնչված՚  ինքնիշխանության տարրալուծմանը, ինչը կապվում է Հանս Կելզենի  (Hans Kelsen)[8] եւ Հուգո Կրաբեի (Krabbe Hugo)[9] անունների հետ: Ինքնիշխանության աշխարհաքաղաքական  պարունակության նման անտեսումն աբսուրդի է հանգեցնում: Պետության  ներսում գործող սահմանադրությունն իր ուժը կորցնում է նրա սահմաններից դուրս, որտեղ սկսվում է մեկ այլ գերակայություն: Սակայն հարց է ծագում` ինչպե±ս է տեղի ունենում նման տարանջատումը: Ի±նչ գործիքակազմի միջոցով եւ գլխավորը` ո±վ է գծում սահմանը: Սահմանադրություններն իրենք իրենց չեն ՙվիճում՚ տարածքների կապակցությամբ, պատերազմ չեն հայտարարում եւ խաղաղություն չեն կնքում: Քաղաքական տեսանկյունից հարցն այսպես է հնչում` ո±վ է իրականացնում տարածության տարանջատումը, որի հիման վրա հետագայում գերակայում է այս կամ այն  սահմանադրությունը:

Նման մոտեցումը քննադատության է ենթարկվել Կառլ  Շմիդտի կողմից, ով առաջարկել է իր հայտնի բանաձեւը, որը  դրսեւորվում է ՙարտակարգ դրություն՚ եւ ՙորոշում՚  հասկացությունների միջոցով:   ՙՍուվերենը նա է, ով որոշում է ընդունում արտակարգ դրության մասին՚:[10]  Իմա` սուվերենը նա է, ով իր վրա օրենքով չնախատեսված  պատասխանատվություն է վերցնում եւ որոշում ընդունում այն ժամանակ, երբ պետությանը վտանգ է սպառնում: Շմիդտին հաջողվել է ցույց տալ, որ իրավական դաշտը քաղաքական վակուում է պարունակում, ինչն էլ անխուսափելի է դարձնում ՙբացառիկ դեպք՚ հասկացությունը: ՙԲացառիկ դեպքը, որ չի նկարագրված գործող իրավունքում, լավագույն դեպքում կարող է բնորոշվել որպես ծայրահեղ անհրաժեշտության, պետության գոյության սպառնալիքի կամ նմանօրինակ ինչ-որ բանի դեպք, բայց չի կարող բնորոշվել ըստ  իր փաստական կազմի: Միայն այս դեպքն է հրատապ դարձնում ինքնիշխանության սուբյեկտի մասին հարցը, իմա` ինքնիշխանության հարցն ընդհանրապես՚:[11] Արդյո±ք իր տեղն ունի ՙբացառիկ դեպքը՚: Սա մի հարց է, որը չի հարաբերվում իրավական նորմին եւ իր լուծումն է ստանում  ՙանձնապես պատասխանատու՚  հրաման տալու միջոցով: Դա նշանակում է, որ ինչպես որոշումը, այնպես էլ հրամանը բացարձակ անհատական են եւ չեն կարող հիմնավորվել իրավունքի, ինչ-որ մեկի հեղինակության եւ  այլնի վրա հղումներով: Այսպիսով,  սուվերենը նա է, ում  ՙզորության մեջ պիտի լինի այն դեպքը, որի համար ոչ մի իրավազորություն նախատեսված չէ՚,[12]  եւ ՙիրավազորության նախադրյալներն ու բովանդակությունը հարկ եղած ձեւով սահմանափակված չեն՚:[13] Սուվերենը որոշում է ընդունում բացառիկ դեպքի եւ արտակարգ դրություն մտցնելու մասին` որոշակի կարգուկանոնի կազմակերպման համար, եւ քաոսից այս իշխանական կարգուկանոնի  ծնունդը վճռորոշ նախադրյալ է դառնում իրավունքի գործողության հնարավորության համար: ՙՉկա որեւէ նորմ, որը կիրառելի լինի քաոսի նկատմամբ: Պիտի կարգուկանոն ստեղծվի, որպեսզի իրավակարգն իմաստ ունենա՚:[14]

Սուվերենների որոշակի տեսակաբանություն ձեւավորելու փորձերը, որի դեպքում յուրաքանչյուրին համապատասխանում է ինքնիշխանության իր ընկալումը, հանգեցնում են հետեւյալ պատկերին.[15]

1. Ժողովուրդը` որպես քաղաքացիների հանրույթ (՚ժողովուրդ-1՚): Մի դեպք, երբ որպես սուվերեն հանդես է գալիս ՙքաղաքացիական հասարակությունը՚, եւ խոսում են ՙժողովրդական ինքնիշխանության՚ մասին:

2.  Ազգն ու իր պետությունը (ՙԱզգ՚): Որպես սուվերեն հանդես է գալիս իրողությունը (ազգը), որն ի մի է բերում երկրի ողջ բնակչությունը, տարածքը եւ իշխանության ինստիտուտները, եւ երբ խոսում են պետության ինքնիշխանության մասին:

3. Իր պետականությունը ստեղծելուն ձգտող եւ նրա ստեղծման իր իրավունքն իրականացնող ժողովուրդ (ՙԺողովուրդ -2՚): Այս դեպքում սուվերենն անխուսափելիորեն հավակնում է այլ պետության ինքնիշխանության տակ գտնվող տարածքներին:

Սուվերենների եւ ինքնիշխանությունից օգտվողների (ում կարգավիճակն ու դրությունն առավել հաճախ ամրապնդված են սահմանադրությունում, ինչպես նաեւ միմյանց միջեւ հարաբերություններում)  տարանջատումը որակապես ընդլայնել են տարածությունը, որում քաղաքականությունը նորագույն ժամանակներում ինքնիշխան խաղեր է ծավալում: Կարելի է առանձնացնել հարաբերությունների հետեւյալ տեսակները.

1. Խաղեր, որոնք ինքնիշխանության օգտագործողներն իրականացնում են ինքնավար: Այս պարագայում կարելի է խոսել ՙքնած սուվերենի՚ մասին, որը ոչ մի կերպ չի տեղավորվում այն բանում, թե ինչպես է ինքնիշխանություն օգտագործողը տիրում քաղաքական սեփականությանը:

2. Սուվերենի` օրենքով ձեւակերպված պարբերական ՙզարթոնքը՚: Խոսքը գնում է սուվերենի որոշ ժամանակով  իրական ՙզարթոնքի՚ կամ նման ՙզարթոնքի՚ նմանակման մասին` վերահաստատելու համար ինքնիշխանությունն օգտագործողի լիազորությունները` խաղեր վարելու կամ օգտագործողների լիազորությունները վերաբաշխելու:  Նման պարագայում կարելի է խոսել ՙննջող սուվերենի՚ մասին:

3. Սուվերենի իրական զարթոնքը` կապված արտառոց իրավիճակի եւ արտակարգ դրության հետ, երբ խոսում են ՙհանգստացող սուվերենի՚ մասին:

Նման զարթոնք կարող է հրահրվել.

3.1/ ինքնիշխանությունն օգտագործողների կողմից` հանրաքվեի կամ հավաքագրման համապատասխան մեխանիզմների միջոցով

3.2/  քաղաքական ուժի կողմից, որն ինքնիշխանության օգտագործող չէր հանդիսանում: Տվյալ պարագայում խոսքը գնում է ապստամբության, ժողովրդական շարժումների մասին, որոնք բերում են իշխանության հեղափոխական փոփոխման եւ սուվերենի անունից հանդես գալու իրավունքի նվաճման:

Սուվերենների ու ինքնիշխանության օգտագործողների փոխհարաբերությունները կարող են ծավալվել հակամարտության սցենարների շրջանակներում: Ի դեմս քաղաքացիական հասարակության զարթոնք ապրող սուվերենը (ՙժողովուրդ-1՚) հենվելով ժողովրդական ինքնիշխանության վրա կարող է  հեղինակազրկված կառավարության`  ինքնիշխանության օգտագործողի փոփոխում պահանջել: Վերջինս` պաշտպանվելով եւ պայքարելով իշխանության պահպանման համար, կարող է օգտագործել սահմանադրական կարգի  պաշտպանության կարգախոսը` դիմելով  ՙպետական ինքնիշխանությանը՚: Ազգային ինքնորոշման կարգախոս պարզած եւ սեփական պետություն ստեղծելու իրավունքից օգտվող ժողովուրդը (ՙԺողովուրդ-2՚) պայքարի մեջ է մտնում  սեցեսիայի համար շարժում ծավալված տարածքում ազգի պետական անկախությունը պաշտպանող պետական իշխանության հետ: Ակնհայտ  է, որ ազգերի ինքնորոշման իրավունքի մեկնաբանումը գոյություն ունեցող պետության (ազգի) եւ  ՙԺողովուրդ -2՚ -ի կողմից բացահայտ անտագոնիստական են:

Ներքին եւ արտաքին ինքնիշխանություն 

Պետության  (Ազգի) ինքնիշխանությունն օգտագործվում է ինչպես արտաքին նկրտումների, այնպես էլ   ներքին խռովությունների  սպառնալիքի դեմ,  իսկ սուվերենի ու ինքնիշխանություն օգտագործողի միջեւ տարբերությանը երկրորդական նշանակություն է տրվում: Հենց այդ պատճառով էլ այն այդքան տարածված է ինքնիշխանություն օգտագործող կառավարությունների մոտ, նրանց թույլ տալով խոսելու եւ գործելու ժողովրդի անունից: ՙԺողովրդական ինքնիշխանության՚ համար սուվերենի եւ ինքնիշխանություն օգտագործողի միջեւ տարբերությունը սկզբունքային է դառնում եւ թույլ է տալիս հետեւելու եւ տարբերակելու նման ռեժիմները որպես  ՙուզուրպացում՚, ՙբռնակալություն՚ լեգիտիմացնելով հանգամանքների ու պատմական ժամանակի բերումով օգտագործողի փոփոխման իրավունքն ու հնարավորությունները:

Նոր ժամանակներում ձեւավորված պրակտիկան եւ ինստիտուտները` քաղաքացիների ու պետական ինստիտուտների իրավունքները տարանջատող սահմանադրությունը, խորհրդարանական ժողովրդավարությունը, պարբերական ընտրությունները, իշխանությունների տարանջատումը եւ այլն ժողովրդավարական ինքնիշխանության  եւ այն օգտագործողների պարադիգմը  վերածում են մեկ ընդհանուր տրենդի: Միջազգային ասպարեզում նման օգտագործողները հանդես են գալիս որպես վստահված անձինք, որոնք  ՙիսկական սուվերենների՚ մանդատ ունեն, ում անունից էլ տիրապետում են քաղաքական սեփականությամբ` ինքնիշխանությամբ: Այն փաստը, որ ներկայումս   դիտվող  ՙփաստի ինքնիշխանության՚ նկատմամբ  ՙճանաչման ինքնիշխանության՚ բացահայտ գերակշռումն Արեւմուտքին թույլ է տվել քաղաքական տեխնոլոգիաներ մշակել, որոնք բխեցնում ու հեռացնում են քաղաքական սեփականություն-ինքնիշխանությունը սուվերենից: Քանի որ ՙճանաչման ինքնիշխանությունը՚ կախվածության մեջ է հայտնվում միջազգային հանրության  եւ արեւմտյան առաջատար ժողովրդավարությունների կողմից  իր ճանաչումից, ապա վերջիններս հնարավորություն են ստանում ոչ միայն լուծելու ինքնիշխանության, սուվերեն կոչվելու իրավունքի առկայության կամ բացակայության հարցերը,  այլեւ որոշելու, թե ով է հանդիսանում ինքնիշխանության օգտագործողը: Այլ կերպ ասած` Արեւմուտքն ի դեմս ՙմիջազգային հանրության՚ հնարավորություն է ստացել ոչ միայն ձեւակերպելու առանձին քաղաքական ակտորի` սուվերենի տեսքով քաղաքական սեփականության որոշակի ծավալ, այլեւ  զբաղվել ՙնոր ձեւակերպված ինքնիշխանությամբ՚,  այսինքն` որոշակի առումով դառնալ նաեւ ինքնիշխանության օգտագործող: Անհրաժեշտության դեպքում ինքնիշխանությունը կարող է հետ վերցվել կամ ՙսառեցվել՚, իսկ օգտագործողներից հետկանչվել այն ՙպիտակը՚, որը փաստորեն  սուվերենի մանդատը փոխարինում է քաղաքական սեփականության տիրապետմամբ:

Սակայն վերոնշյալը չի նշանակում, որ կորսված է դառնում նոր պետությունների ինքնիշխանությունների ողջ ծավալը եւ պիտի խոսել նրանց մոտ ինքնիշխանության` որպես այդպիսինի բացակայության մասին: Պատմությունը լի է այդպիսի սահմանափակ ինքնիշխանությունների եւ երիտասարդ ինքնիշխան պետությունների ու նրանց հովանավորների միջեւ անհավասար հարաբերությունների օրինակներով, որոնք ժամանակի ընթացքում վերաճել են ավելի կայուն ինքնիշխանությունների` հիմք գտնելով պետության ներսում եւ խաղարկելով փաստի ինքնիշխանությունը:ՙԱրտաքին ուժերի խամաճիկի՚ եւ ՙինքնիշխան տիրակալի՚  միջեւ սահմանը շարժուն է եւ որոշվում է ուժերի հարաբերակցությամբ, աշխարհաքաղաքական համապատկերով եւ կոնկրետ խաղարկային վիճակի կանոններով:

Նմանօրինակ խաղերի փորձեր կարելի է դիտարկել Արցախի` որպես սուվերենի կարգավիճակի իրավաչափության մասին բանավեճերի օրինակով: Միջազգային հանրությունը փորձում է հետկանչել սուվերեն լինելու` Արցախի լիազորությունները, անօրինական ճանաչելով ժողովրդավարական ընթացակարգերի առումով անթերի անցկացված հանրաքվեների արդյունքները: Ինքնիշխանության  եւ ԼՂՀ-ի` որպես սուվերենի կասկածելիությունը բնական կերպով հանգեցնում է արցախյան իշխանություններին ինքնիշխանության օգտագործողների կարգավիճակի հարցում մերժելու անհաջող փորձերի: Ընդ որում, մինչեւ վերջ այս ուղեգիծը շարունակելու անհնարինությունը բացատրվում է ոչ այնքան միջազգային իրավունքի հակասականությամբ, որքան նրանով, որ ԼՂՀ ինքնիշխանությունը, սեփական պետություն ստեղծելու արցախահայության իրավունքը խարսխված է առաջին հերթին ՙփաստի ինքնիշխանության՚,  ռազմական հաղթանակ տանելու եւ հաջողված պետական շինարարությամբ զբաղվելու նրա ունակության  վրա:

Աշխարհաքաղաքական կենտրոնները ձեռնարկում են հայկական փորձագիտական ընկերակցության եւ քաղաքական շրջանակների կողմից ոչ մինչեւ վերջ ընկալված արցախյան ՙփաստի ինքնիշխանության՚ փոխարինումը ճանաչման ինքնիշխանությամբ` հայության վրա ներազդելու եւ նրա հետ հարաբերություններում մանեւրելու համար  ավելի լայն դաշտ ստանալու նպատակով: Ընդսմին, ինքնիշխանության ՙլիազորությունները՚ եւ սուվերենի ՙպիտակն՚ առաջին փուլում փոխանցվում են Հայաստանի Հանրապետությանը` նպատակ ունենալով այն հետկանչելու հնարավորություն ունենալ, իրականացնելով Արցախի վերածումը տարածքի եւ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ տարածքային վեճի առարկայի: Սա էլ իր հերթին անխուսափելի է դարձնում միջազգային արդարադատությունը, որը որոշում կընդուներ այս կամ այն սուվերենին Արցախի պատկանելության մասին:

Վերոնշյալի լույսի ներքո հասկանալի է դառնում, թե ինչու Ռուսաստանի կողմից Հարավային Օսիայի եւ Աբխազիայի ճանաչման նախաձեռնությունը շարունակվելու քիչ շանսեր ունի: Զուտ աշխարհաքաղաքական մարտահրավերից բացի, որը նետվել է Արեւմուտքին, տվյալ քայլը  նաեւ հայտ է Ռուսաստանի կողմից այն զորության տիրապետմանը, որը բավարար է նորից դառնալու համար ինքնիշխանության խաղերում ինքնուրույն գործելու հնարավորության  իրավունքին տիրող կենտրոն:

Այսպիսով, իրական քաղաքականության վերլուծության ժամանակ հարկ է ելնել ավելի բարդ համապատկերից, որը ձեւավորվում է ՙճանաչման ինքնիշխանության՚ եւ ՙփաստի ինքնիշխանության՚ այս կամ այն ձեւով կամ չափով համադրումից, ինչը դրվում է տարատեսակ սուվերենների վրա` քնած, ննջող կամ հանգստացող: Ընդսմին, ստացված պատկերը պիտի գնահատվի ձեւավորվող աշխարհաքաղաքական համապատկերի շրջանակներում: Եթե ինքնիշխանության պարզեցված մեկնաբանությունը, երբ հղում է արվում իրավաբանական ինքնիշխանությանը, կարող է օգտագործվել համաշխարհային քաղաքական համակարգի զարգացման հանգիստ  ժամանակաշրջանի համար, ապա այն ոչ համարժեք է դառնում հին սուվերենների անհետացման եւ նորերի հայտնվելու անցումային շրջանում: Դա առավել եւս արդարացի է, եթե հաշվի առնենք, որ ինքն Արեւմուտքը ծնվող դարաշրջանը բնորոշում է որպես փոփոխությունների եւ մոլորակի ՙքաղաքական գլոբալ զարթոնքի՚[16] դարաշրջան, եւ անխուսափելի է համարվում  նրա համապատասխանեցումը քսանմեկերորդ  դարի  տնտեսական եւ սոցիալական  իրողությանը:[17]

Հարավային Կովկասի անվտանգության տարածաշրջանային համակարգի  երեւակումը

Ինքնիշխանության տեսանկյունից Հարավային Կովկասի ակտորների վերլուծությունը բարդ ու անսովոր խնդիր է: Սա էլ ոչ վերջին հերթին կապված է նման հետազոտությունների միջառարկայնությամբ: Սակայն նմանօրինակ ջանքերը համարվում են քսանմեկերորդ դարում Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային անվտանգության համակարգի ձեւավորման կարեւոր փուլ: Նմանապես կարեւոր է հանդիսանում ընդհանուր տարածաշրջանային եւ աշխարհաքաղաքական համապատկերի ընկալումը, որի համառոտակի գնահատականը տրվում է ստորեւ:

Քսանմեկերորդ դարի սկզբներին Իրանն ու Թուրքիան կարողացան հաստատել իրենց դարավոր շահերի պաշտպանությանն ուղղված ինքնուրույն քաղաքականություն վարելու ներուժ եւ հավակնություններ ունեցող տարածաշրջանային գերտերությունների  կարգավիճակի վերադարձի համար հայտերը: Հարավային Կովկասում այսօր անհնար է որեւէ նախաձեռնություն իրականացնել` առանց հաշվի առնելու Իրանի կամ Թուրքիայի շահերը:

Հայաստանի Հանրապետությունը եւ Արցախը: Այսօրվա դրությամբ  առկա են ձեւավորված երկու հայկական պետություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն այս կամ այն չափով խաղարկում է ինչպես ՙճանաչման ինքնիշխանությունը՚, այնպես էլ ՙփաստի ինքնիշխանությունը՚: Եւ եթե Հայաստանի Հանրապետությունը հիմնականում հղում է անում ՙճանաչման ինքնիշխանության՚ վրա, ապա Արցախը ներկայումս, անշուշտ, հղում է անում ՙփաստի ինքնիշխանությանը՚: Նման իրավիճակը մի կողմից ընդլայնում է այն տարածությունը, որում Արցախը[18] կարող է փնտրել իր խնդիրների լուծումը, մյուս կողմից էլ` անխուսափելիորեն մեծացնում է ռիսկերի ու սպառնալիքների թիվը:

Հայկական պետությունները ներքաշվել են 1991-94  թվականների ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքում ձեւավորված ստատուս-քվոյի ուժային վերանայման հասնելու մտադրության մասին բացահայտ հայտարարող Ադրբեջանի նախաձեռնած սպառազինությունների մրցավազքի մեջ: Դա ստիպում է ազգային հարստության զգալի մասը ծախսել Ադրբեջանի նախահարձակ մտադրություններին դիմակայելու ունակ պաշտպանության էշելոնացված համակարգի հետագա զարգացման եւ ամրապնդման համար: Արցախը վերջին տասնամյակների ընթացքում կարողացավ լուծել կենսականորեն անհրաժեշտ  բոլոր պետական եւ սոցիալ -տնտեսական ինստիտուտների ստեղծման խնդիրը  եւ իրականացնել ռազմական ժամանակաշրջանի պետական կառավարման ավտորիտար, կոշտ  համակարգից անցումը ժողովրդավարական հասարակության:  Փաստորեն տարածաշրջանի երկրներից միայն Արցախի Հանրապետությունն է կարողացել առանց ցնցումների, իրավական ընթացակարգերի շրջանակներում անցկացնել նախագահական եւ խորհրդարանական ընտրություններ: Անցած ուղին թույլ է տալիս փաստելու, որ Արցախն ունակ է իրականացնելու որակական ցատկ  իր պետականության զարգացման  այլ մակարդակի, որի հայտ կարելի է համարել 2006 թվականին հանրաքվեում ԼՂՀ սահմանադրության  ընդունման ակտը:

Ադրբեջան: Ադրբեջանական Հանրապետությունն այսօրվա դրությամբ հենվում  եւ խաղարկում է ՙճանաչման ինքնիշխանությունը՚, ինչը ոչ հստակ եւ չձեւակերպված ազգային նույնականության համադրության պայմաններում ադրբեջանական հանրությունը դարձնում է ներքնապես անկայուն եւ արտաքին հայկական սպառնալիքի շրջանակի կարիքը զգացող հանրություն, որը ներքին սոցիալ-տնտեսական կայունության խնդիր պիտի լուծի: Ընդսմին, համազգային նպատակ է հռչակվում  ՙկորսված Ղարաբաղի՚ վերադարձը, որին հասնելու համար հարկ է ոչնչացնել հայկական պետականությունը համաժողովրդական նոր պատերազմի շրջանակներում: Նման վարքն իրենից ուրույն ոչինչ չի ներկայացնում եւ այն բնորոշված է, օրինակ, Մայքլ Վլահոսի (Michael Vlahos) ՙՄարտնչող նույնականություն՚ (Fighting Identity)[19] աշխատության մեջ որպես  ՙժողովրդի պատերազմներ՚ (wars of the people) կամ  ՙսրբազան պատերազմներ՚ (sacred wars), որոնք դառնում են ազգային նույնականությունը ձեւավորող եւ դրա մաս կազմող: Ադրբեջանի քաղաքական էլիտայի ընտրությունն առավելս ապակայունացնող գործոն է պատկերանում ոչ միայն Հարավային Կովկասի, այլեւ Կովկասի, Մեծ Մերձավոր Արեւելքի համար ամբողջությամբ վերցրած:

Վրաստան: Վրաստանը` քաղաքական ղեկավարության անշրջահայացության եւ անհեռատեսության, ռազմական ռեւանշի փորձերի պատճառով, ներքաշվեց իր համար աղետալից հետեւանքներ ունեցած նախահարձակ պատերազմի մեջ: Ներկայումս վրացական պետականությունը փորձում է հաղթահարել տվյալ քայլի հետեւանքները, իր ջանքերը կենտրոնացնելով երկրի քաղաքական եւ սոցիալ-տնտեսական նորացման վրա, ինչի հաջողությունը երկիրը կդարձնի ավելի մրցունակ եւ գրավիչ հանրապետության քաղաքացիների, տարածաշրջանի եւ աշխարհի համար: Այդ հարցի լուծումը կպահանջի ընդլայնել գաղափարախոսական հենքը, հրաժարվել վրացական ազգայնամոլությունից? որպես վրացական պետականության պարադիգմից, նաեւ նոր սուվերենի առկայություն, որը կկարողանա միավորել Վրաստանի տարածքում ապրող  բոլոր ժողովուրդներին` նպաստելով ՙազգի՚ վերածննդին: Ցավոք, այսօրվա դրությամբ նման քայլեր անելու` վրացական քաղաքական էլիտայի ունակության նախանշաններ չկան:

Աբխազիա եւ Հարավային Օսիա: Աբխազիան եւ Հարավային Օսիան 2008 թվականի պատերազմի արդյունքներով ստիպված եղան իրենց ՙփաստի ինքնիշխանության՚ մի զգալի մասը փոխանակել մասնակի ՙճանաչման ինքնիշխանության՚ հետ: Այս պետությունները ներկայումս գտնվում են նոր կարգավիճակի բոլոր հետեւանքների ըմբռնման փուլում, կարգավիճակ, որն իր հետ բերեց ոչ միայն առավելություններ, այլեւ նոր ու անծանոթ մարտահրավերներ ու սպառնալիքներ:

Այսպիսով, նույնիսկ մակերեսային հայացքը թույլ է տալիս փաստելու, որ Հարավային Կովկասն իրենից ներկայացնում է մի բարդ համակարգ: Ավելին` տարածաշրջանի առանձնահատկությունը թույլ չի տալիս խոսելու ներփակված համակարգի մասին, քանի որ նրանում կան ուժի աշխարհաքաղաքական կենտրոնների  իրար հետ մրցակցող, իսկ երբեմն էլ իրարամերժ շահեր: Բարդ ու բաց համակարգերի բնույթը խոսում է այն մասին, որ ակտորների կողմից ձեռնարկված քայլերը (դիվանագիտական, տեղեկատվական, ռազմական, տնտեսական) հանգեցնում են մի շարք հետեւանքների ու էֆեկտների, որոնք ծավալվում են նաեւ այլ ասպարեզներում:  Այս պայմաններում անհնար է խոսել ուժի այս կամ այն կենտրոնի (գլոբալ կամ տարածաշրջանային) կամ երկրի ունակության մասին` հաշվարկելու ձեռնարկվող քայլերի բոլոր հետեւանքները: Երկկողմանի հարաբերությունների շուրջ բանակցություններ վարելիս եւ  խնդիրներ քննարկելիս հարկ է գիտակցել, որ ձեռքբերված համաձայնագրերի իրականացումը հնարավոր է միայն Հարավային Կովկասի անվտանգության կոլեկտիվ համակարգի շրջանակներում: Նման համակարգ ստեղծելուն ուղղված առաջին քայլն անելիս հարկ է առավելագույնս հեռանալ պատմական ենթատեքստից: Պիտի լինի այն բանի գիտակցումը, որ տարածաշրջանի յուրաքանչյուր ակտոր  21-րդ դար է մտել ինչպես կորուստներով, այնպես էլ ձեռքբերումներով, եւ ճանաչելով առկա իրողությունները` նա կայունության եւ զարգացման շանս է ստանում:

Այսօրվա դրությամբ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային անվտանգության համակարգի  քննարկվող նախագծերը տարածաշրջանը դիտարկում են գծային պարադիգմի շրջանակներում: Ավելին` կարելի է խոսել պատկերի հետագա պարզեցման եւ ձեւավորման  փորձերի մասին, պատկեր, որը հանգեցվում է ուժի մի քանի բեւեռների  առանձնացմանը,  որոնք դիտարկվում են որպես ներքին կառուցվածք ու քաղաքականություն չունեցող միատարր ՙերկրաչափական կետեր՚: Կետերը միանում են մի ստատիկ կառուցվածքում, որի հիման վրա էլ կառուցվում  է անվտանգության տարածաշրջանային համակարգի ճարտարապետությունը, որի նկարագրման համար ընդունելի է դառնում ոչ միայն ՙերկրաչափությունը՚, այլ նույնիսկ ՙթվաբանությունը՚: Բավական է հիշել վերջին ժամանակների նախաձեռնությունները, որոնք հանգեցվել են ՙտարածաշրջանային թվաբանությանը՚.

Թուրքիայի նախաձեռնությունը եւ  ռուս-թուրքական [3+2] ձեւաչափը. Հարավային Կովկասի երեք պետություններ` գումարած Թուրքիա եւ Ռուսաստան,

Իրանի նախաձեռնությունը` [3+3+1]. Հարավային Կովկասի երեք պետություններ` գումարած  հարեւան երկրները (Իրան, Թուրքիա եւ Ռուսաստան) եւ ԵՄ

Լավագույն դեպքում նախագծերում իր արտացոլումն են ստանում ոչ միայն թվաբանությունը, այլեւ տարբեր ուղղություններ ունեցող վեկտորներն  ակտորների ներքին եւ արտաքին քաղաքականության մեջ, երբ տեղին է խոսել ՙտարածաշրջանային հանրահաշվի՚ մասին, որը նույնպես չի դիմանում իրականության քննությանը, ստիպելով խոսել ոչ թե ստատիկ կառույցների ու ճարտարապետության, այլ ոչ գծային բարդ համակարգում դինամիկ պատկերի ու գործընթացների մասին:

Ոչ գծայնության եւ բարդ ադապտիվ համակարգերի փոխաբերության տեսանկյունից արված հայացքը թույլ է տալիս ավելի հստակ ձեւակերպել նախագծվող անվտանգության տարածաշրջանային համակարգին ներկայացվող պահանջները: Առաջին հերթին պարզ է դառնում, որ հարկ է հստակեցնել համակարգի սահմանները, կառուցվածքային եւ գործառութային տարրերը: Ընդսմին,  անթույլատրելի են այս կամ այն տարրը պարզունակեցնելու կամ առավել եւս դրանք բացառելու փորձերը: Սույն տեսանկյունից կարելի է խոսել Հարավային Կովկասի անվտանգության համակարգի հետեւյալ ակտորների մասին`

{[(3+2+1)+3]+2+1(?)}, որտեղ

(3+2+1)-ը Հարավային Կովկասի երեք ճանաչված պետություններն են,  խառը կարգավիճակ ունեցող Հարավային Օսիան եւ Աբխազիան, եւ միջազգային հանրության կողմից չճանաչված ԼՂՀ-ն:  +3-ը երեք հարեւան պետություններն են` Ռուսաստանը, Իրանը եւ Թուրքիան, +2-ը ԵՄ-ն ու ԱՄՆ-ն,  +1(?) -ը` Չինաստանը: Չինաստանի հարաճուն աշխարհաքաղաքական զորության,  Կենտրոնական Ասիայում նրա  դերի ընդլայնման պայմաններում Եվրոպային հարկ է մտածել Հարավային Կովկասում Չինաստանի հնարավոր դերի մասին:

Ստացվող պատկերը,  որի շրջանակներում պիտի գծվի Հարավային  Կովկասի տարածաշրջանային անվտանգության համակարգը,  հնարավոր է չափազանց բարդ թվա: Սակայն տարածաշրջանի առանձնահատկությունն այնպիսին է,  որ  այն շատ արագ կարող է մոտենալ ինքնակազմակերպվող կրիտիկականության կետին,  երբ չմտածված շարժումը կամ քաղաքական քայլը կարող են հանգեցնել տարերային գործընթացների,  որոնք կարող են դուրս գալ վերահսկողությունից:  Հարկ է հաշտվել այն մտքի հետ,  որ Հարավային Կովկասում չկան պարզ լուծումներ, եւ արդարացի է ստրատեգիստների այն թեզիսը,  որ ցանկացած բարդ հիմնախնդիր ունի պարզ,  հստակ եւ սխալ լուծում: Քաղաքական գործիչների,  տարածաշրջանային փորձագիտական ընկերակցության առջեւ դրված խնդիրը պիտի բխի ՙմի վնասիր՚ պոստուլատից,  ձգտելով առաջին հերթին բացառել քաոսի եւ աղետային սցենարների գիրկը տանող լուծումները:

 

Մատենագրություն 

[1] Bodin, Jean. On Sovereignty: Four Chapters From Six Books of the Commonwealth.Cambridge,UK:CambridgeUniversity Press, 1992, p. A75.

[2] Оппенгейм Л. Международное право: Мир. Перевод с английского. Т. 1: Полут. 1/Под ред.: Крылов С.Б. (Предисл.); Пер.: Лаутерпахт Г. – М.: Иностр. лит., 1948. – 407 c. – С. 135-136.

[3] Ibid., p. 137-138.

[4] Дмитриев Ю.А., Магомедов Ш.Б., Понамарев А.Г. Суверенитет в науке конституционного права. – М., 1998. – С.56.

[5 Цымбурский В. Л. Идея суверенитета в посттоталитарном контексте // Полис. – М., 1993. № 1. С.18.

[6] Grotius, Hugo, Jean Barbeyrac. The Rights of War and Peace, in Three Books: Wherein Are Explained, the Law of Nature and Nations, and the Principal Points Relating to Government. The Lawbook Exchange, Ltd., 2004.

[7] Hobbes, Thomas. Leviathan. J.C.A. Gaskin edited with an Introduction and Notes, Oxford University Press, USA, 1998. Гоббс Томас. Соч.: в 2 т.- М.: Мысль, 1989.- Т. 1;- М.: Мысль, 1991.-Т. 2.

[8] Kelsen, Hans. Das Problem der Souveränität und die Theorie des Völkerrechts. Beitrag zu einer Reinen Rechtslehre. (1st edition Tübingen 1920), 2nd reprint of the 2nd edition (Tübingen 1928),Aalen: Scientia Verlag, 1981.

[9] Krabbe, Hugo. The modern idea of the state. George H. Sabine and Walter J. Shepard authorized translation with an introduction,New York: D. Appleton, 1922

January 30 2011 <http://www.archive.org/details/modernideaofstat00krabuoft>

[10] Шмитт Карл. Политическая теология. Сборник. Заключительная статья и составление А.Филиппова. – М.: КАНОН-пресс-Ц, 2000. – 336 с. C. 15.

[11] Ibid.  c. 16-17.

[12] Ibid.  c. 22.

[13] Ibid.  c. 17.

[14] Ibid.  c. 26.

[15] Цымбурский В. Л. Игры суверенитета: новый возраст России // Русский Журнал – М., 2008г., №2.
January 30 2011 <http://www.intelros.ru/pdf/rus_magazin/02_2008/25.pdf>

[16] Brzezinski, Zbigniew. “The global political awakening,” The International Herald Tribune, Tuesday, December 16, 2008.

January 30 2011 <http://www.iht.com/articles/2008/12/16/opinion/YEbrzezinski.php

[17] Kissinger, Henry. “The chance for a new world order,” The International Herald Tribune, Monday, January 12, 2009

January 30 2011 <http://iht.com/articles/2009/01/12/opinion/edkissinger.php?page=2>

[18]  Ашхар (Armenian World, Армянский мир) парадигма 21 века, в рамках которой предлагается проводить анализ армянского народа как глобальной реальности, включающей РА, Арцах и Диаспору.

[19] Vlahos, Michael. Fighting Identity: Sacred War and World Change (The Changing Face of War). Westport, CT: Praeger Security International, 2009.

 

Библиография

 

Bodin, Jean. On Sovereignty: Four Chapters From Six Books of the Commonwealth.Cambridge,UK:CambridgeUniversity Press, 1992.

Brzezinski, Zbigniew. “The global political awakening,” The International Herald Tribune, Tuesday, December 16, 2008.
January 30 2011 http://www.iht.com/articles/2008/12/16/opinion/YEbrzezinski.php

Grotius, Hugo, Jean Barbeyrac. The Rights of War and Peace, in Three Books: Wherein Are Explained, the Law of Nature and Nations, and the Principal Points Relating to Government. The Lawbook Exchange, Ltd., 2004.

Hobbes, Thomas. Leviathan. J.C.A. Gaskin edited with an Introduction and Notes, Oxford University Press,USA, 1998.

Kelsen, Hans. Das Problem der Souveränität und die Theorie des Völkerrechts. Beitrag zu einer Reinen Rechtslehre. (1st edition Tübingen 1920), 2nd reprint of the 2nd edition (Tübingen 1928),Aalen: Scientia Verlag, 1981.

Kissinger, Henry. “The chance for a new world order,” The International Herald Tribune, Monday, January 12, 2009.
January 30 2011 <http://iht.com/articles/2009/01/12/opinion/edkissinger.php?page=2>

Krabbe, Hugo. The modern idea of the state. George H. Sabine and Walter J. Shepard authorized translation with an introduction, New York: D. Appleton, 1922
January 30 2011 <http://www.archive.org/details/modernideaofstat00krabuoft>

Vlahos, Michael. Fighting Identity: Sacred War and World Change (The Changing Face of War).Westport,CT:  Praeger Security International, 2009.

Гоббс Томас. Соч.: в 2 т.- М.: Мысль, 1989.- Т. 1;- М.: Мысль, 1991.-Т. 2.

Дмитриев Ю.А., Магомедов Ш.Б., Понамарев А.Г. Суверенитет в науке конституционного права. – М., 1998. – С.56.

Оппенгейм Л. Международное право: Мир. Перевод с английского. Т. 1: Полут. 1/Под ред.: Крылов С.Б. (Предисл.); Пер.: Лаутерпахт Г. – М.: Иностр. лит., 1948. – 407 c. – С. 135-136.

Шмитт Карл. Политическая теология. Сборник. Заключительная статья и составление А.Филиппова. – М.: КАНОН-пресс-Ц, 2000. – 336 с. C. 15.

Цымбурский В. Л. Игры суверенитета: новый возраст России // Русский Журнал – М., 2008г., №2.
January 30 2011 <http://www.intelros.ru/pdf/rus_magazin/02_2008/25.pdf>

Цымбурский В. Л. Идея суверенитета в посттоталитарном контексте // Полис. – М., 1993. № 1. С.18.