Հատուկ համարի հայեցակագ
Ներածական
Տաբուացված թեմաները տարբեր բացատրական հնարքներով ներթափանցաբար առկա են բոլոր հասարակություններում։ Ինչպիսի՞ ծառայություն են մատուցում հասարակություններին այս արգելքները. ո՞րն է դրանց սոցիալական գործառույթը։ Այս համարի տեքստերը փորձում են պատասխանել միայն խոսակցական տաբուների հետ կապված որոշ հարցերի։ Ինչո՞վ էկարևոր այս համարի թեման. ո՞րն է դրա արդիականության գրավականը մեր ամսագրի ստեղծողների և, առհասարակ, համընդհանուր ինտելեկտուալ հասարակությունների համար։ Ամեն ինչ պարզ է, բայց, միաժամանակ, բավականին բարդ։Հարցն այն է, որ տաբուացված թեմաների թիվը ճշգրիտ չափանիշ է կառավարող վերնախավի ժողովրդավարականությանչափը գնահատելու համար. այն հստակ ցուցիչ է, թե ինչպիսի կարգավիճակում է գտնվում խոսքի ազատությունը, ըստ Գորբաչով եզրութաբանության՝ այն հրապարակայնությունը, որը մեկնարկ էր տվել ղարաբաղյան շարժմանը և, վերջին հաշվով, ղարաբաղյան պետականությանը։ Խնդիրն այն է, որ հաղթանակած ժողովրդավարության երկրներում տաբուացված թեմաներ գոյություն չունեն։ Որոշ թեմաների մասին խոսել չեն սիրում, դրանցից խուսափում են, բայց դրանք բոլորովին արգելված չեն։ Ճիշտ է՝ այստեղ էլ բացառություներ կան. ոգեկոչման օրենքներն ու ֆաշիզմ քարոզելու արգելքը եվրոպական երկրներում։ ԱՄՆ-ում նման բան գոչություն չունի։ Դա է սկզբունքայինը։ Հրապարակային բանավեճի որոշ հատվածներ տաբուացնելու փորձերի լույսի ներքո քննադատության առջև բաց են բոլոր երկրները, քանի որ, ինչպես արդեն նշել ենք, հասարակության մեջ արգելված թեմաների գոյությունը միանգամայն համընդհանուր երևույթ է։ Բայց ժողովրդավարական երկրներն, առնվազն, ստեղծում են ֆորումներ և բանավեճի հարթակներ, որովհետև լռության մատնելու կամ հնարամտորեն ստելու միտումները մշտապես կողք կողքի են գոյություն ունենում՝ էապես խորացնելով սոցիալական խնդիրը։
Այստեղ կարևոր է ներմուծել հիմնարար հայեցակարգային կետերը՝ հիշողության քաղաքականությունները, հիշողության դիվանագիտությունը և հիշողության պատերազմները։ Այս երկու հասկացությունները որոշ չափով կապված են Ես–ի կերպարի կայացմանը, այսինքն՝ անձնավորությունների և խմբերի ինքնության, ինչպես նաև՝ որպես քաղաքական սուբյեկտների՝ նրանց պատմական պատասխանատվության հետ։ Վերջին եզրույթն ուղղակիորեն առնչվում է հանցավոր անցյալի և խնդրահարույց անցյալը վերափոխելու անհրաժեշտության հետ։ Այսպիսի բարդ գործընթաց է տեղի ունեցել հետնացիստական Գերմանիայում՝ կյանքի կոչելով սելեկտիվ հիշողության բարդ երևույթը, երբ հանրության կոլեկտիվ հիշողությունն իսպառ «մոռանում» է իր պատմության առանձին շերտեր՝ համառորեն հրաժարվելով դրանց քննարկումից։ Այս համահամաձայնեցված արգելքները պայմանավորված են ամոթալի, անպատվաբեր, այպանելի գործողություններով (shameful acts)։
Սակայն, խնդրահարույց գոտիներ կարող է ունենալ և ունի նաև սոցիալ-քաղաքական կազմավորումների ներկան։ Ժամանակակից հիշողության քաղաքականություններն ունեն մի շարք առանձնահատկություններ, օրինակ՝ հիշողության քրեականացումը և զոհականացումը, որոնք սովորաբար հուսալքված զոհերի փորձն են՝ կանխելու նրանց հալածողների ու դահիճների հետնորդների՝ սեփական անցյալը մաքրագործելու և արդարացնելու ձգտումը։ Այս ամոթալի, ուստի և գաղտնի փորձառությունների գոտիները հանգեցնում են խոսքի ազատության սահմանափակման, այսինքն՝ որոշ թեմաների վրա արգելք են դնում։ Օրինակ, տնտեսությունում դա կարող է արտահայտվել առանձին ոլորտների մենաշնորհայնացմամբ, օլիգարխիայով կամ աղքատությամբ, քաղաքականության ոլորտում՝ ընտրակեղծարարությամբ, կենցաղում՝ տգեղ և քաղաքակրթապես մերժելի սովորույթներով, իսկ ռազմական-ռազմավարական ոլորտում՝ թշնամու ուժի մասին դիսկուրսի և անգամ պացիֆիզմի տեսքով։ Այս թեմաների շուրջ քննարկումների ազատությունն անխուսափելիորեն հանգեցնում է գիտակցությունը հուզող հակամարտային պատմույթների (նարատիվների) և հասարակությանը երկփեղկող հակոտնյա խմբերի առաջացմանը։ Այս իմաստով՝ որոշ թեմաների վրա բարձրաձայնված և/կամ համահամաձայնեցված արգելքների սահմանումը հաճախ կարող է հանդես գալ որպես քսայուղ՝ սոցիալական հարաբերությունների բարդ մեխանիզմում։ Թեև այն կարող է առաջացնել նաև ժանգոտում, վնասակար գաղափարների և պրակտիկաների անձեռնմխելիություն և փակել փոփոխությունների քամիների ճանապարհը։
Արգելքի նկատմամբ արգելքը՝ որպես ժողովրդավարության չափորոշիչ։ Գաղտնիք չէ, որ հասարակությունում կանոնները հաստատում է իշխանությունը։ Այն նախանձախնդրորեն սահմանում է հասարակական քննարկումների թրենդները, այնպես, որ դրանք ոչ մի կերպ չսասանեն այն հիմքերը, որոնց վրա ինքը խարսխված է։ Այլ խոսքերով, իշխանությունը հաստատում է խաղի այնպիսի կանոններ, որոնք հենց իրեն են զորացնում։ Հենց այս վերջնանպատակն է թելադրում տաբույացում կամ, ընդհակառակը, հրապարակային պատմույթների (նարատիվների) ազատականացում, որն ինչ-որ չափով կարող է նվազեցնել իշխանության հեղինակությունը։[1]
Իսկ արտահայտվելու բացարձակ ազատության խնդիրը դրսևորվում է քարոզչության և խոսքի ազատության, խտրականություն և ժողովրդավարություն հասկացությունների տարողունակեցման միջև փոխհարաբերությունների բարդությամբ՝ հրապարակային դիսկուրսների և խնդրահարույց հարաբերությունների առանձնահատկություններում։ Այս կապակցությամբ իրենց ոչ միանշանակ պատմական փորձառության պատճառով հենց Ֆրանսիան և Գերմանիան են սահմանափակում են որոշ թեմաների հրապարակայնությունը և չեն կարող դիտվել ժողովրդավարական ազատությունների և դրանց թագուհի՝ Խոսքի Ազատության գագաթնակետին կանգնած պետություններ։ Երբեմն տաբուացումը դեղ է դառնում, բայց խնդիրը հաճախ այն է, որ այն ունենում է սոսկ ժամանակավոր ազդեցություն։ Օրինակ, քաղաքական կոռեկտությունը ռասիզմի դեմ պայքարում արդյունավետ հակաթույն է։ Այդպիսի սահմանափակող միջոցների նպատակը հանրային դիսկուրսից բռնության կոչերի արտամղումն է (70-ական թվականներից սկսած այն ամենաընդգրկուն կիրառություն է ստացել ԱՄՆ-ում՝ ներառական (ոչ թե բացառող) կամ չեզոք լեզու (inclusive /neutral language)[2] այլընտրանքային հայեցակարգային կետերի ներդրմամբ։
Հիշողության պատերազմները և ոգեկոչման օրենսդրությունը։ Գոյություն ունեն վնասակար մարդատյաց գաղափարախոսությունների դեմ պայքարելու տարբեր մեխանիզմներ և գործիքներ։ Դրանցից մի քանիսը պահանջում են փուլայնություն և ժամանակ, իսկ մյուսներն ունեն այսրոպեական բնույթ։ Ինչպե՞ս է ընթացել Գերմանիայի նացիստազերծումը. ընդունվել և գործադրվել են հետևողական քայլեր՝ հիտլերյան վարչակարգի վերագնահատման շրջանակներում քաղաքացիներին դաստիարակելու ուղղությամբ։ Կատարվել է հսկայածավալ բազմամյա աշխատանք։ Շարքային քաղաքացիներին տառացիորեն քշում էին կինոթատրոններ և ստիպում ֆիլմեր դիտել (սեպը սեպով են հանում, քանի որ համապատասխան ֆիլմերի նմանատիպ զանգվածային ցուցադրություններով հիտլերյան պետական մեքենան նացիստականացնում էր երկիրը)։
Գոյություն ունի նաև կտրուկ ճանապարհ։ Դրա օրինակն են մի շարք երկրների ոգեկոչման օրենքները, որոնք միանշանակորեն ժողովրդավարության սահմանափակում են, ինչի նպատակը ծայրահեղ աջերի ազդեցության նվազեցումն է։ Հակաֆաշիստական օրենսդրության կատարելագործման իմաստով ոգեկոչման օրենքների դասական երկիր հանդիսացող Ֆրանսիան ներկայանում է երկակի կերպարով։ Խոսքը՝ ա) 1990թ. Գեսոյի օրենքի մասին է, որը քրեական պատիժ է սահմանում Հոլոքոստի ժխտման համար, բ) Օսմանյան կայսրությունում հայերի բնաջնջումը ցեղասպանություն ճանաչող 2001թ. օրենքը, գ) ստրկավաճառությունը մարդկայնության դեմ ոճիր հայտարարող 2001թ. Թոբիրի օրենքը, դ) նախկին գաղութներում ֆրանսիական «ներկայության» մասին 2005թ. օրենքը և այլն (Տե՛ս՝ Ն. Կոպոսովի մանրամասն տեքստերը)։ Այս և նմանատիպ այլ օրենսդրական ակտերի երկակիությունն այն է, որ, մի կողմից, դրանք հիշողության բացահայտ քաղաքականացման հանդեպ և 80-ական թվականներին նեոլիբերալ կառավարությունների ստեղծած “հարմար” անցյալի և պետականակերտ առասպելների (օրինակ՝ Մ. Թետչերի կառավարման օրոք վիկտորիանական Անգլիայի պաշտամունքը) նկատմամբ արձագանք են, մյուս կողմից, այդպիսի օրենքները նպաստում են որոշ թեմաների տաբուացմանը, ինչը կարող է խոսքի ազատության ոլորտում լուրջ խոչընդոտներ առաջացնել։
Մեր դրվածքը, կամ ինչո՞ւ Հայաստանում չկա տնային բռնություն, իսկ ԽՍՀՄ–ում՝ չկար սեքս։ Տարբեր հասարակություններում կան այլևայլ տաբուներ։ Առավել ավանդապաշտաբար կողմնորոշված հասարակություններում տաբուացված թեմաներն առավել բազմաթիվ են գենդերային հարաբերությունների, հատկապես, սեռային նախասիրությունների և կողմնորոշումների ոլորտում, քանի որ ավանդապաշտության ջատագովների տեսանկյունից այդ մասին խոսակցությունները քայքայում են «նորմը» և «ավանդական հասարակությունն» ամբողջությամբ (ուշադրությո՛ւն. նույն սխեման է, ինչ իշխանությունների պարագայում)։ Ինչո՞ւ հարավկովկասյան տարածաշրջանում ողջունելի չէ տնային բռնության դատապարտումը։ Որովհետև դա կնշանակեր ճանաչել վերջինիս գոյությունը, այսինքն՝ բացահայտել խմբային ինքնության հիմնասյուն հանդիսացող ընտանիքի՝ որպես խմբի միավորի թուլությունը։ Ահա թե ինչու հայաստանյան ընտանիքներում չկա բռնություն (իբր)։ Նույն պատճառով ԽՍՀՄ-ում չկար սեքս՝ պաշտոնապես… Խոհրդային մարդիկ բարձ բարոյականության տեր էին։
«Մեր մեծությունը և մաքրությունը մեր դարավոր կանոնների և բարոյական օրենքների մեջ է», – հայտարարում է դոքսան (ընդհանուրի կողմից ընդունված կարծիքը)։ Երբ առաջարկվում է վերանայել դրանք, քանի որ կյանքն առաջ է ընթանում, իսկ համապատկերներն էլ փոխվում են, պատասխանը միշտ մեկն է՝ ավելի լավ է դա չանել։ Բայց ինչո՞ւ։ Միգուցե ա՞յն պատճառով, որ դրանք օգտագործում է իշխանությունը։ Վաղեմության վրա հենվելը բոլորովին նոր լծակ չէ, որովհետև թվում է, թե այն ուժ է ցուցադրում։ Որոշ «թարմ» ինքնություններ ստեղծել են գոյության կայուն ու կենսունակ մոդելներ և արդյունավետ պետական հաստատություններ, մինչդեռ վաղեմի ինքնությունները խորապես թաթախվել են կոռուպցիայի և հաճախորդության մեջ։ Եվրոպայից վերցրած լավագույն օրինակները ավստրիացիներն ու հույներն են։
Այստեղ, կարծես թե, գլխավորը հասկանալն է, որ գոյություն չունեն հավերժական արժեքներ. դրանք առասպել են։ Գաղափարներն ու արժեքները ստատիկ չեն. դրանք զարգանում են սոցիալական փորձառությունների էվոլյուցիային զուգընթաց։ Փոխվում են հասարակությունները և դրանց հետ միասին՝ նաև կարգերը և արժեքները։
Հեղինակավոր անցյալը և ապագայի ճգնաժամը։ Տաբուն կարող է ոսկրանալ և ժամանակի ընթացքում վերածվել «աստվածաշնչի»։ «Ճիշտ» պատմության հորինման սևեռուն գաղափարով հիվանդ են պետությունների մեծամասնության մտավորականները՝ հուրախություն այդ երկրների իշխանական վերնախավերի, որոնց մշտապես ձեռնտու է անցյալի ազգայնացումը (դարձյալ իրենց իսկ իշխանական դիրքերն ամրապնդելու մտադրությամբ)։ Հենց այդ պատճառով ամենասուր պայքարն ընթանում է դպրոցական դասագրքերի կաղապարի շուրջ։ Խաղադրույքը չափազանց բարձր է. իհարկե՝ ո՞ր ժողովուրդը կկամենա իր ընդհանրական ինքնությունը կառուցել բացասական փորձառության մասին հիշողության վրա։ Ընդհակառակը, անհրաժեշտ է հորինել ազգի/խմբի նախանձելի կերպար՝ ներկայացնելով այն ամենահերոսական գնահատականներով։ Այդ իսկ պատճառով, կասկածի տակ դնել հայ ժողովրդի մեծությունը՝ ազգային ինքնությունը խարխլող հզոր տաբուների շարքից է։ Հայաստանում աղքատության թեման նույնպես տաբու է. այն ձեռնտու չէ իշխանություններին, որովհետև ջլատում է հասարակությունը։ Իհարկե, աղքատության քննարկումը պատկանում է թույլ տաբուների շարքին։ Արդյունքում, պարզվում է, որ հասարակությունը ջլատող թեմաները տաբուացված դառնալու ավելի մեծ հավանականություն ունեն։
Այս կապակցությամբ 90-ականների քրեական մթնոլորտի ֆոնին (բացարձակ բացասականություն) Կրեմլի քարոզչության մասնագետները ստեղծել են ստալինյան ժամանակաշրջանի դրական պատկեր (կամ դրա մասին խոսում են երկակի եզրույթներով), հատկապես, ֆաշիզմի դեմ հաղթական պատերազմի առնչությամբ։ Բայց դա ընդհանուր պատկերի միայն մի դրվագն է։ Պետական համակարգը բոլոր հնարավոր միջոցներով գաղութացնում է քաղաքացու կենսաշխարհը՝ ԶԼՄ-ների, դպրոցի և, իհարկե, առաջնորդի հանճարի միջոցով։ Յուրգեն Խաբերմասը գրում է, որ սոցիալական հաստատությունները մարդուն դարձնում են «համապատասխան» քաղաքացի կամ «հպատակ»։ Ավտորիտար վարչակարգի օրոք, որի դասական օրինակը ստալինյան բռնապետությունն էր, բոլորը կարծում էին կամ ձևացնում, որ, բացառությամբ ԳՈՒԼԱԳ-ում գտնվողների (թեև ստալինիստները քիչ չէին նաև այնտեղ՝ որքան էլ դա անհեթեթ հնչի), մտածում են միօրինակ կերպով։ Ընդ որում, այն ժամանակ էլ կային սեփական շահերի գորշ գոտիներ։ Ժողովրդական առաջնորդի գաղափարն առավել նախանձախնդրորեն առաջ է մղվում հասարակության այն անդամների կողմից, որոնց կյանքում այն լիովին օգտավետ է եղել (օրինակ, Անաստաս Միկոյանի հայտնի կատակում ասված՝ «Իլյիչից Իլյիչ՝ առանց կաթված ու պարալիչ»)։ Օրինակ, Ադրբեջանում ամեն քայլափոխի վեր են խոյանում ավագ Ալիևի արձանները։ Դա համակարգի կողմից մարդու կենսաշխարհի և տարածության գաղութացման ևս մեկ օրինակ է։ Այս ամենը նվազագույն տարածություն է թողնում ինքնուրույն մտածողության և այլակարծության համար։
Տաբուացված թեմաները և ազգակերտումը։ Այսպիսով, տաբուացված թեմաներն ուղղակիորեն կապված են քաղաքական ընդդիմությունների հետ։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի՝ Հայաստանում ընդդիմությունն, այնուամենայնիվ, գոյություն ունի՝ ապահովելով հրապարակայնության մատչելիությունը։ Հրապարակայնությունն այն սոցիալական տարածությունն է (նման հրապարակային, այսինքն ԲՈԼՈՐԻ համար մատչելի տարածության առկայությունը կարևոր է), որտեղ մասնավոր քաղաքացիները կարող են բացահյատ քննադատել վարչակարգին։ Այդպիսի տարածությունների, այսինքն՝ հրապարակայնության առկայությունը իշխանությունների ժողովրդավարականության չափորոշիչն է։ Ժողովրդավարական երկրներում այսպիսի թեմաներն ավելի շուտ բացառություն են։ Այսինքն, կան թեմաներ, որոնց մասին խոսելն արգելված չէ, բայց անտեղի է։ Այն ամենը, ինչ արգելված չէ, թույլատրված է՝ վկայում է ազատ պետական կառուցվածքի սկզբունքը։ Այն, ինչ թույլատրված չէ, արգելված է՝ վկայում է ավտորիտար պետական կառուցվածքի հակադիր սկզբունքը։
Որքան էլ տարօրինակ չհնչի, բայց սեռական թեմաների տաբուացումը կարելի է վստահորեն շաղկապել ազգակերտման հետ։ Դրա մեջ մենք ակներևաբար համոզվել ենք 2013թ. սեպտեմբերի 3-ից հետո, երբ Հայաստանը հարկադրված էր մտնել ԵՏՄ։ Հենց դրանից հետո մենք հանկարծակիորեն հայտնաբերեցինք, որ գենդեր բառը և դրա հետ կապված ամեն ինչը դարձել է տաբու, ամբողջովին դուրս է մղվել օրենսդրական դաշտից և հրապարակային դիսկուրսից։ Բոլորը հասկացան, թե որտեղից փչեց քամին։ Ուռա-հայրենասերները և մյուս աղմկողները հայտարարեցին, որ հիշյալ բառն ասոցացվում է եվրոպական արժեքների հետ և, հետևաբար, հանդիսանում է իշխանության գաղափարահայեցակարգային մեղմ լծակներից մեկը, և որ այդ բառն իբր կարող է ազդել քաղաքական դիսկուրսի հետագա ընթացքի վրա։ Բարոյական և ժողովրդագրական խուճապներն, այսպիսով, շաղկապվում են կեղծ հայրենասիրության հետ, որն իր գաղափարները կառուցում է հատկապես արտաքին թշնամու առջև ազգը կանանց և տղամարդկանց չբաժանելու անհրաժեշտության վրա։ Այսպիսով, թշնամու արտաքնացումը և տեղեկատվական պատերազմի ուրվականը ստանձնում են ահաբեկող քարոզչության լծակ և լավագույն «գաղափարական» ֆոն ծառայում՝ հասարակությանը նորանոր դիսկուրսիվ տաբուներ պարտադրելու համար։
Եզրակացություն։Այսպիսով, տաբույացված թեմաները զետեղվում են քննության առնվազն երկու՝ առօրյա-մասնավոր, պաշտոնական և հրապարակային ոլորտներում։ Սա առաջին եզրակացությունն է։ Երկրորդ եզրակացությունն այն է, որ անհարմար թեմաները՝ բոլոր պատմական ժամանակաշրջաններում և բոլոր տեսակի պետություններում գոյություն ունեցած երևույթ են, որոնք ձգտում են լռության մատնել ինչ-ինչ դժվարասելի (unspeakable) «ամոթալի» փորձառություններն ու պրակտիկաները։ Ընդ որում, այստեղ կան սեփական բազմագիտակարգային պրոֆիլներ՝ վերջինիս պատմական դիտանկյուներ (երբ պատմության հատկանիշները խանգարում են առաջադիմելուն. տե՛ս՝ համարում լույս տեսած Արա Սանջյանի և Վիկտոր Վորոնկովյի հոդվածները), քաղաքական դիտանկյուներ (երբ կառավարող վերնախավերը լռեցնում են առողջ ընդդիմադիր ուժերի ձայնը՝ փակելով իրենց քաղաքացիների բերանը արտաքին սպառնալիքի պատրվակով (Ղարաբաղի ադրբեջանցիներ, «անիծյալ պինդոսներ» և Ռուսաստանի նախկին անհավատարիմ դաշնակիցներ. տե՛ս՝ Տիգրան Գրիգորյանի, Մարիա Լիպմանի և Արթուր Ավթանդիլյանի տեքստերը), մշակութա-էսթետիկ դիտանկյուններ (երբ ֆիզիկական տարածությունը դառնում է չլիազորված մշակությաին հարթակ՝ արգելված գաղափարներն արտահայտելու համար, օրինակ՝ գրաֆֆիտի տեսակի արվեստը և փողոցային արվեստը. տե՛ս՝ Զիգրիդ Շիսերի տեքստը), հոգեբանական դիտանկյուններ (երբ գերիշխող առնականության կարգավիճակի նվազեցումն ու ճգնաժամը սադրում են ընտանեկան բռնության աճ, տե՛ս՝ Սոֆի Օմանի տեքստը), գենդերային և մեդիադիտանկյուներ (երբ սեռերի միջև փոխհարաբերություններին հաղորդվում է ուռա-հայրենասերների ձեռքում զենքի վերածվող քաղաքական պաթոսը, իսկ խնդիրների լռեցումը սպառնում է բնակչության սոցիալապես խոցելի խավերի ֆիզիկական և հոգեբանական անվտանգությանը. տե՛ս՝ Լուսինե Սաղումյանի, Էդիտա Բադասյանի և Գյունել Մովլուդի հոդվածները) և ընթացիկ-առօրյա դիտանկյուններ (երբ ժամանակավրեպ ասիմետրիկ ավանդապաշտ սովորույթները, սպասելիքներն ու պրակտիկաները մասնավորի համար տեղ չեն թողնում և դառնում են անձնական հարաբերությունների հարթության վրա աննախադեպ ցինիզմի աճի նախադրյալներ. տե՛ս՝ Նոնա Շահնազարյանի տեքստը)։ Գոյություն ունեն նաև բազմաթիվ այլ՝ ամսագրի այս համարում տեղ չգտած և իրենց ժամին սպասող առնչություններ ու հայեցակետեր։
Ինչպես տեսնում ենք, գոյություն ունի արգելված թեմաների մի ողջ ընտրանի՝ խստորեն արգելվածներից մինչև մեղմորեն անցանկալի։ Ո՞ր թեմաներն են վերածվում տաբուների։ Ավելի շուտ այն թեմաները, որոնք ազգային լինզաների տեսանկյունից դիտվում և ընկալվում են որպես ազգային ինքնությանը սպառնացող դիսկուրսներ։ Հետևաբար, հրապարակային տարածությունը զբաղեցնում են այն ուժեղացնող հռետորաբանությունները՝ սոցիալական համերաշխությունն ամրապնդողները։ Արհեստավարժ պատմաբան Արա Սանջյանը գրում է, որ հայոց ցեղասպանության և ղարաբաղյան պատերազմի թեմաները սփյուռքի հայկական համայնքներում ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող և պահանջված թեմաներն են։ Երկու թեմաները միավորում և խթանում են ազգային ինքնությունը։ Բայց, այս դեպքում, ի՞նչ անենք պատմական պատասխանատվության և գլոբալ բարոյականության հետ (հանուն որոնց մենք՝ հայերս հանդես ենք գալիս ցեղասպանության կտրվածքով)։ Հարցը հետևյալն է. արդյո՞ք սեփական անձի հանդեպ քննադատական վերաբերմունքը պարտադրաբար խարխլում է ազգային ինքնությունը։ Թերևս, հաղթահարելով ինքնության ճգնաժամը, ռեֆլեքսող խումբը դուրս է գալու սոցիալական համերաշխության ավելի առաջադեմ մակարդակի վրա, ինչը տեղի է ունեցել 40-ականների վերջերին մոխրից հառնած Գերմանիայի հետ, և տեղի չի ունեցել ինքնասիրահաված Թուրքիայի պարագայում։
ԱՆԱԼԻՏԻԿՈՆ
¹Բոլորին է հայտնի, որ խոսքի և մամուլի ազատության սահմանափակումը ռուսաստանյան քաղաքականության մեջ սկսվել էր 2000թ. վերջերից, երբ «Կուրսկ» սուզանավի կործանումից հետո մամուլը կառավարությանը թույլ չէր տվել քաղաքացիներից եղելությունը թաքցնել։ Հենց սուզանավի ճակատագիրը և դրա հետ կապված «թեժ» փաստերը ցույց էին տալիս պետության մեջ տիրող քաոսը, ուստի և իշխանության անարդյունավետությունը, թուլությունն ու անարհեստավարժությունը։
²Բուն հայեցակարգը ծնվել է ամերիկյան մշակութային մարդաբանության խորքերում և հիմնվում է Սեփիր―Ուորֆի վարկածի վրա, որի համաձայն լեզվաբանական կատեգորիաները ձևավորում են խոսողի հասկացություններն ու գործողությունները։ Շատ ավելի վաղ նմանատիպ մոտեցում էին մշակել սոցիալիստական պետությունների գաղափարախոսները՝ ձևակերպելով այն «կուսակցական գծին հավատարիմ մնալու» կատեգորիայով։
