Նոնա ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ
Անկախ հետազոտող
Երևան
Մուլտիկուլտուրալիզմը՝ բազմամշակութայնությունը, որը մասնագետները քնքշանքով նաև մուլտի-կուլտի են կոչում, կենսակե՞րպ է, թե՞ գաղափարախոսություն։ Նախ՝ փորձենք հասկանալ, թե ի՞նչ նկատի ունեն այս՝ բյուրավոր համատեքստերի տրոհվող հասկացության ներքո։ Բազմամշակութայնության մասին անընդհատ խոսում են 1978 թվականից ի վեր։ Եթե այն որպես երևույթ դիտենք, այսինքն՝ սոսկ արձանագրենք անսահմանորեն բազմամշակութային սոցիալական միջավայրի փաստը, ապա աշխարհում շատ քիչ տեղեր կգտնենք, որտեղ այդպիսի միջավայր դեռ չկա։ Բայց շատ ավելի դժվար է խոսել բազմամշակութայնության պետական քաղաքականության մասին, քանի որ դրա կենսագործմամբ կարող են հպարտանալ քիչ թվով երկրներ, որոնց մեջ՝ Կանադա, Մեծ Բրիտանիա, ԱՄՆ, Ավստրալիա։ Այս քաղաքականությունն ունի հստակորեն ամրագրված օրենսդրական հենք։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել բազմամշակութայնության մի քանի տեսակ և մակարդակ՝ հասարակական-քաղաքական և բյուրոկրատական մակարդակները։ Այլ կերպ ասած՝ գաղափարի և դրա շուրջ բանավեճից բացի կայացել և մշակվել են նաև վերջինիս իրականացման, կենսագործման եղանակներ։
Մուլտի-կուլտին, ինչպես արդեն կռահել եք, կապված է միգրացիաների հետ. այն աներևակայելիորեն արագացել է համաշխարհայնացման պատճառով, հատկապես՝ տրասպորտային ոլորտում տարատեսակ տեխնիկական հեղափոխությունների շնորհիվ։ 60-70-ական թվականներին փոխվել էր «սահմաններ» բառի բուն էությունը. դրանք անսահմանորեն թափանցիկ էին դարձել։ Ազգի և ազգային պետության հրամայականը սասանվեց այն բանից հետո, երբ արագնթաց օդանավերը սկսեցին հաղթահարել միջմայրցամաքային տարածություններն ավելի քիչ, քան մեկ օրվա ընթացքում. տարածություններ, որոնք անցնելու համար ժամանակին ամիսների կամ անգամ տարիների հյուծող ճամփորդություններ էին պահանջվում։ Այսպիսով, համատարած միգրացիաները դարձել են արդիականություն։ Սակայն, ինքնին, միգրացիաները վաղեմի երևույթ են։ Այս իմաստով, կարելի է ասել, որ մուլտի-կուլտին նույնպես վաղեմի երևույթ է։ Ռուսաստանցի հետազոտող Վլադիմիր Մալախովը կարծում է, որ անգամ վերջինիս ծավալներն աշխարհի բնակչության թվաքանակի հետ հարաբերակցության մեջ քիչ են փոխվել։ Սակայն, տեղի է ունեցել ազգի՝ որպես համաքաղաքացիների, ոչ նախկինի պես ցեղակիցների հանրության վերաիմաստավորման գործընթաց։ «Մեկ պետություն, մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» սկզբունքն արմատապես վերանայվել է նոր իրողությունների համաձայն։ Բրիտանացի պատմաբան Էրիկ Հոբսբաումը գրում է, որ ազգային պետությունը՝ պետության հետ մշակույթի ամուսնությունն է. այսօր երկրագնդում այսպիսի պետություններ համարյա չեն մնացել։
Ուշադրության արժանանալու որոնումներում. ճանաչման քաղաքականությունները։ Գոյություն ունի բազմամշակութայնության մի քանի տեսակ։ Ամենապոպուլիստական տեսակը այսպես կոչված հուշանվերային կամ էկզոտիկ բազմամշակութայնությունն է, որն առնչվում է խոհանոցի, նորաձևության և այլ անէական մանրուքների հետ։ Դրա մասին է գրում բրիտանացի քաղաքագետ Չանդրան Կուկատասն իր «Ազատական կղզեխումբ» գրքում։
Դրանից բացի կարելի է առանձնացնել դե ֆակտո և դե յուրե բազմամշակութայնությունը։ Դե-ֆակտո բազմամշակութայնությունը հավասար հնարավորությունների հասարակությունն է, որը ճանաչում և հարգում է տարբերությունները և դրանցից ուժ է առնում։ Մյուս կողմից, հետազոտողները նշում են նաև փոքրամասնությունների աշխարհագրական ստիգմատացման փաստեր, մեկուսացված շրջաններ՝ յուրօրինակ էթնիկական գետոներ, որտեղ մեկուսաբար ապրում են այլ մշակույթների ողջ էքսկլավներ, օրինակ՝ Լիթլ Ինդիա, Չայնա-թաուն, Լիթլ Արմինիա, Կորիա-թաուն և այլն։ Այս կապակցությամբ գոյություն ունի երկու իրար հակադիր տեսակետ։ Առաջին տեսակետի համաձայն՝ այս խմբերը մեկուսանում են, քանի որ չեն կամենում ինտեգրվել այսպես կոչված ընդունող հասարակությունների մեջ։ Ըստ հակադիր տեսակետի՝ այս խմբերը չեն միախառնվում, որովհետև գոյություն ունեն աներևույթ, բայց շատ զորեղ սոցիալական, դասակարգային և այլ պատնեշներ, որոնք թույլ չեն տալիս նրանց տարրալուծվել ընդունող երկրի աշխարհագրական և սոցիալական տարածության մեջ. նրանց պարզապես չեն ընդունում։ Այս դաշտում միմյանց են բախվել ազատական ձախերի և աջ պահպանողականների հակամարտող տրամախոսությունները։ Աջերը պնդում են, որ բազմամշակութայնության քաղաքականությունը հանգեցնում է մեկուսիչ տարանջատման խորացմանը։ Ազատականներն, ընդհակառակը, համարում են, որ վերոնշյալ քաղաքականության հետևանքով առաջացած գետոյացումն առասպել է, թեև դրա շնորհիվ նկատվում է սոցիալական լարվածության նվազում։ Փոքրամասնությունների դիրքորոշումը հետևյալն է. «Ավելի լավ է ցածր կարգավիճակ ունենալ, բայց մնալ յուրահատուկ մշակույթի կրող»։ Այս մոտեցումը նրանց, անկասկած, միանգամայն զգալի խորհրդանշական շահութաբաժին է ապահովում։ Բացի դրանից, յուրաքանչյուր փոքրամասնության հետ պետությունները տարբեր հարաբերություններ են ունենում։ Դրանք հաճախ պայմանավորված են նախկին գաղութարար և գաղութացված հասարակությունների միջև հարաբերությունների բարդ համալիրով։ Հենց այդ պատճառով՝ հնդիկների ու պակիստանցիների կարգավիճակը Մեծ Բրիտանիայում, մարոկացիների ու ալժիրցիների կարգավիճակը Ֆրանսիայում կամ բնիկ ժողովուրդների ու սևամորթների կարգավիճակն ԱՄՆ-ում բավականաչափ տարբեր է այլ գաղթականների ունեցած դիրքերից։
Ամեն դեպքում, 1976թ. լեյբորիստական կառավարության՝ ռասայական հարաբերությունների մասին ընդունած օրենսդրությունը նպաստել էր Անգլիայում էթնոռասայական ինտեգրման քաղաքական ուղեգծի առաջադիմելուն։ Հիշյալ օրենսդրությունը ոչ միայն փոխել է ռասայական հատկանիշներով խտրականության կանխարգելման իրավական շրջանակները, այլև հաջողություն է արձանագրել այս հարցերի նկատմամբ հասարակության վերաբերմունքի փոփոխության հարցում։ Հենց այս համատեքստում էլ ծավալվել է ամենասուր բանավեճը՝ քաղաքական կոռեկտության սահմանների մասին։ «Ո՛չ, ես չեմ կարող ռասիստ լինել, իմ որդին անգամ սևամորթ ընկեր ունի» արտահայտությունը սկսել է համարվել անքաղաքավարության և էթնոցենտրիզմի գագաթնակետը։
Տարբերությունների հրապարակային խրախուսման քաղաքականությունը և, հատկապես, փոքրամասնությունների սոցիալական հաջողությունը խթանող օրենսդրական հենքը, այսինքն՝ դե յուրե բազմամշակութայնությունը, շատ շուտ է արդյունքներ արձանագրել։ Օրինակ, ինքնուրույնաբար միլիոնատեր դարձած՝ այսպես կոչված «self-made millionaires» բրիտանացիների զգալի մասն էթնիկական հանրույթների ներկայացուցիչներն են. Մեծ Բրիտանիայի Առողջապահության ազգային ծառայության արտոնագրեր ունեցող բժիշկների 23 տոկոսը բրիտանական արմատներ չունի։ Արևմտյան համալսարանների պրոֆեսորադասախոսական կազմ ձևավորող գիտնականների ահռելի տոկոսն ունի միգրանտական կենսագրություն։ ԱՄՆ-ն, ինքնին լինելով միգրանտների ստեղծած պետություն, առավելագույն ջանքեր է գործադրել սևամորթ և բնիկ ամերիկացիների սոցիալական ինտեգրումը խթանելու համար։ Այդ նպատակի համար ընդունվել են մի շարք պետական օրենսդրական ակտեր, որոնք ապահովել են բազմամշակութայնության դե յուրե իրավաբանական հաստատումը։
Դե յուրե բազմամշակութայնությունն առավել հաճախ կապված է լեզվի և մշակութային պրակտիկաների հետ։ Մուլտի-կուլտին ընկալվում է որպես մշակութային բազմազանության և ոչ միատարրության պայմաններում ժողովրդավարական համակեցություն։ Այն «հովանոցային» բազմոլորտ եզրույթ է, որը հաստատում է ոչ արտոնյալ խմբերի և մշակութային փոքրամասնությունների քաղաքական իրավունքները։ Ոչ խտրական օրենսդրությունը վերջինիս հիմնարար պայմանն է։ Եզրույթի պաշտոնական ծագումը կապված է Կանադայի հետ. 1971թ. այն կիրառվել է ֆրանսերենի կարգավիճակն ագլերենի կարգավիճակին հավասարեցնելու պահանջի համատեքստում։ ԱՄՆ-ում բազմամշակութայնություն եզրույթի մուտքն իրավաբանական բառապաշար առնչվել է քաղաքականության խորհրդանշական փոփոխության հետ. հայտարարվել է «Սևը սքանչելի է» (Black is beautiful) սկզբունքը։ Այդ գաղափարներին համահունչ վերանայվում էին դպրոցական և այլ ուսումնական ձեռնարկները՝ վերաշարադրելով մինչ այդ բացառապես էթնոկենտրոն ակնոցների միջով իմաստավորված պատմությունը։ Եվրոպայում նույնպես մուլտի-կուլտին ստիպում էր վերաշարադրել կրթական ծրագրերը՝ միգրացիայի պատճառով գոյացած բազմամշակութայնության պահանջներից ելնելով։
Դրական խտրականություն կամ հաստատողական (աֆֆիրմատիվ) գործողության քաղաքականությունն, ըստ էության, դրսևորվում էր նպատակային խմբի կարիքների բավարարմանը միտված արտոնյալ տեղերի քվոտավորմամբ. խոսքը թե՛ աշխատանքնային և թե՛ կրթական քվոտաների մասին է։ Այս ամենի պատճառով շատ բան է փոխվում նաև տեղեկատվական մեդիաների աշխատանքում. ի հայտ են գալիս էթնիկական փոքրամասնությունների լեզվով հեռարձակվող հեռուստատեսային և ռադիո ալիքներ։ ԶԼՄ-ներում արձանագրվում է «Այլ»-ի ճանաչման խորհրդանշական գործընթացը. այն բանի ճանաչումը, թե հասարակությունը բազմազան է։ ԶԼՄ-ներում փորձ է արվում ուշադրության կիզակետում պահել երկրի ողջ մշակութային բազմազանությունը և սոցիալական դաշտում նոր առաջնահերթություններ ստեղծել։ Եթե նախկինում փոքրամասնությունների մշակույթը բացահայտ կամ քողարկված կերպով դուրս էր մղվում մասնավոր դաշտ, իսկ հրապարակավ, ուռճացվելով, ի ցույց էին դրվում «տիտղոսակիր ազգի բացառիկ ուրույնությունները», ապա այժմ երկրի ողջ մշակութային բազմազանությունը հավասարապես է ներկայացվում։ Մուլտի-կուլտին, ըստ էության, դարձել է համարձակ սոցիալ-հավասարեցնող փորձարկում, որն ուղղված էր սպիտակ անգլոսաքսոն բողոքականի (White Anglo-Saxon Protestant – WASP) պատմականորեն երկարատև և միահեծան իշխանության դեմ։
Վերջաբան։ Ոմանց կարող է տարօրինակ և անգամ անտեղի թվալ մոնոէթնիկական Հայաստանի պարագայում խոսել մուլտի-կուլտիի մասին։ Սակայն, անգամ եթե մի կողմ դնենք այն ակնառու փաստը, որ Երևանի էթնոմշակութային պատկերը վերջին տասնամյակի ընթացքում զգալիորեն փոխվել է հնդիկ ուսանողների կամ իրանցի և այլ երկրներից ժամանող զբոսաշրջիկների շնորհիվ, Հայաստանն, այնուամենայնիվ, չափազանց բազմամշակութային երկիր է։ Այո՛, սխալ բան չեմ ասում։ Այսօր Հայաստանն ավելի բազմազան է, քան երբևէ։ Երկրում տեղի են ունենում շատ հետաքրքիր գործընթացներ այսպես կոչված վերադարձողական միգրացիայի հաշվին (գիտական գրականության մեջ այն բանավեճի առարկա է՝ returnmigration և/կամ ancestralhomecoming հասկացությունների ներքո)։ Հայաստանը «պայմանականորեն ասած» բազմամշակութային է, քանի որ ամենատարբեր տարիքի և կրթամշակութային հենքի շատ մարդիկ մինչ այդ Հայաստանում երբևէ չեն ապրել (նրանց նախնիները նույնպես հազիվ թե ապրած լինեին)։ Զարմանալիորեն բազմագույն մշակութային ներկապանակը զուգորդվելով համաձուլվում է Հայրենիք, այսինքն, HomoSoveticus-ի հողի վրա ամենահեռավոր և մոտիկ երկրներից փոխադրված բովանդակությունների և մշակութաէսթետիկական համակարգերի հետ։ Հիշենք սիրիահայ փախստականներին, այլ երկրներից և մայրցամաքներից ներգաղթած հայոց սփյուռքի ներկայացուցիչներին և բազմաթիվ այլ մշակութաքաղաքակրթական տարրերը։ Այս իմաստով Երևանի էթնոմշակութային պատկերը կարող է համապատասխանել համարյա բոլոր ճաշակներին։ Ի տարբերություն վերջին տարիների ընթացքում բազմամշակութայնությանը վերագրվող բացասական իմաստների և գնահատականների՝ Հայաստանում այն ապրում է հարաբերական անդորրում։ Թող այդպես էլ լինի։ Ամեն։
Հոդվածի ամբողջական՝ ռուսերեն տարբերակին կարող եք ծանոթանալ մեր կայքի ռուսերեն բաժնում
