Ընդամենը մեկ տարի առաջ Հայաստանը ծանր պարտություն կրեց ադրբեջանական բանակի դեմ պատերազմում, որին մատակարարում, պատրաստում և աջակցում էր Թուրքիան։ Անկարան ոչ միայն անօդաչու թռչող սարքեր և այլ զինտեխնիկա է վաճառել իր դաշնակցին՝ Բաքվին, այլև ուղարկել է ավելի քան 1000 սիրիացի վարձկանների՝ Ադրբեջանի համար կռվելու Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածաշրջանի շուրջ հակամարտությունում: Այժմ, տասնամյակների թշնամությունից հետո, Թուրքիան ու Հայաստանը քայլեր են ձեռնարկում հարաբերությունները կարգավորելու ուղղությամբ, և հարաբերությունների վերականգնման ու սահմանի վերաբացման հեռանկարները երբեք ավելի պայծառ չեն եղել։
Թուրքիան և Հայաստանը դիվանագիտական կամ առևտրային հարաբերություններ չունեն 1993 թվականից, երբ վերոհիշյալներից առաջինը փակեց երկու երկրների ընդհանուր ցամաքային սահմանը՝ ի համերաշխություն Ադրբեջանի՝ հայկական ուժերի կողմից ադրբեջանական Քելբաջարի շրջանի օկուպացիայից հետո: Վերջերս, սակայն, Անկարան և Երևանը հատուկ բանագնացներ նշանակեցին, որոնք պետք է հիմք դնեն հարաբերությունների կարգավորման համար: Երկու երկրների բանագնացները բանակցությունների առաջին փուլն անցկացրին անցյալ ամիս Մոսկվայում և պայմանավորվեցին կրկին հանդիպել առանց նախապայմանների։ Բանակցությունների հաջորդ փուլը նախատեսվում է անցկացնել Վիեննայում փետրվարի 24-ին։
Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերությունները վերականգնելու այս փորձն առաջինն է 2009 թվականից ի վեր։ Մի շարք գործոններ հանգեցրին 2009 թվականի գործընթացի ձախողմանը: Դրանցից հիմնականը Բաքվի դիմադրությունն էր՝ ուղղված դիվանագիտական կապեր հաստատելուն և սահմանի բացմանը՝ մինչև որ Երևանը դուրս չգա գրավյալ տարածքներից: Մյուս գործոնը Թուրքիայում արձանագրությունների դեմ ազգայնականների արձագանքն էր։ Ի վերջո, այն ժամանակվա վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանն անհանգստացել էր, որ եթե գործընթացը հաջողվի, ապա Թուրքիայի այն ժամանակվա նախագահ Աբդուլլահ Գյուլը, որը գլխավորում էր կարգավորման պրոցեսը, իր հաշվին քաղաքական միավորներ կվաստակի։
Հանգամանքներն այս անգամ տարբեր են
Ներկայիս նախաձեռնությունը հաջողության հասնելու ավելի մեծ շանսեր ունի: Այս անգամ բոլոր ընդդիմադիր կուսակցությունները կողմ են կապերի վերականգնմանը։ Անգամ Էրդողանի խիստ աջական դաշնակիցները «Ազգայնական շարժում» կուսակցությունում (ԱՇԿ), ովքեր խստորեն քննադատում էին նախորդ փորձերը, կարծես թե այս անգամ համաձայն են: Վերջին պատերազմում Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ յոթ շրջանների և հենց Լեռնային Ղարաբաղի մեկ երրորդի վերանվաճումը մեծ դեր խաղաց ազգայնականների մտադրությունների փոփոխության մեջ: Թյուրքական հանրապետությունների հետ Թուրքիայի ավելի խորը համագործակցության հեռանկարը տրանսպորտային կապի հնարավորությունների միջոցով, որոնք կառաջարկի Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը, ապահովում է ազգայնականների շարունակական աջակցությունը։ Նրանք հատկապես ոգևորված են 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի վերջին պատերազմից հետո Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի կողմից ստորագրված զինադադարի համաձայնագրով, որը նպատակ ունի կապել Ադրբեջանին իր էքսկլավ՝ Թուրքիայի սահմանին մոտ գտնվող Նախիջևանին: Նրանք հույս ունեն, որ նման միջանցքը կարող է օգնել Անկարայի շարունակական ջանքերին՝ ավելի սերտ կապեր զարգացնելու Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական հանրապետությունների հետ: Թուրք-հայկական սահմանի բացումը ավելի կխթանի այս հարաբերությունները՝ ընդլայնելով առևտուրը Չինաստանի, Կենտրոնական Ասիայի և Թուրքիայի միջև:
Հայաստանի հետ կապերի վերականգնումը կօգնի Անկարային բարելավել նաև իր մաշված հարաբերություններն Արևմուտքի հետ։ Թեև արևմտյան երկրները գործընթացից դուրս են մնացել հետղարաբաղյան պայմանավորվածությունների արդյունքում, նրանք կողջունեն Թուրքիայի և Հայաստանի միջև կապերի վերականգնումը` հույս ունենալով, որ նման քայլը կնվազեցնի Ռուսաստանի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում և Հայաստանի կախվածությունն Իրանից: Ի նշան Արևմուտքի աջակցության՝ նախագահ Ջո Բայդենը վերջերս նախագահ Էրդողանին հորդորեց բացել երկրի սահմանները Հայաստանի հետ։
Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վերականգնումը ձեռնտու կլինի նաև Հայաստանին։ Երկիրը մեկուսացված է այն բանից հետո, երբ Թուրքիան և Ադրբեջանը փակեցին իրենց սահմանները 1990-ականներին։ Այն դուրս է մնացել տարածաշրջանային էներգետիկ և տրանսպորտային նախագծերից, ինչպիսին է, օրինակ, Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղին, և ստիպված է եղել հենվել ավելի երկար առևտրային կապուղիների վրա՝ Վրաստանով և Իրանով, համաշխարհային շուկաներ հասնելու համար: 2008 թվականին Ռուսաստանի ներխուժումը Վրաստան, որը խաթարեց վերջինիս երկաթուղային հաղորդակցությունը, ուժեղացրեց Հայաստանի կախվածությունը հյուսիսային հարևանից։ Դեպի Ռուսաստան հայկական արտահանման ձգձգումները, որոնք տեղի ունեցան վրացական նավահանգիստներում, զգալի վնաս են հասցրել երկրի` առանց այն էլ դժվարությունների մեջ գտնվող տնտեսությանը։ Ավելի վերջերս՝ 2020 թվականին, Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը նույնպես ցույց տվեց, որ Հայաստանը չի կարող հույս դնել Ռուսաստանի վրա։
Բոլոր կողմերից շրջապատված փակ սահմաններով (իր արևելյան և արևմտյան հարևանների հետ) և կախված Վրաստանից, Իրանից և Ռուսաստանից՝ Հայաստանին հուսահատորեն անհրաժեշտ է բացել սահմանը Թուրքիայի հետ: Դա կվերացնի Հայաստանի մեկուսացումը` առաջարկելով ուղիղ ճանապարհ դեպի Սև ծովի նավահանգիստներ և կխթանի երկկողմ առևտուրը Թուրքիայի հետ: Հայ ազգայնականներն ու ընդդիմությունը քննադատում են Անկարայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու կառավարության ջանքերը, սակայն հաշվի առնելով երկրի առջև ծառացած տնտեսական մարտահրավերները, նրանց դիմադրությունն այնքան բուռն չէ, որքան նախկինում:
Սակայն տարածաշրջանում դեռ մտահոգություններ կան
Վրաստանն անհանգստացած է հայ-թուրքական սահմանի վերաբացման հնարավորությամբ։ Վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում դրա փակումը Վրաստանին հնարավորություն է տվել ծառայել որպես կարևոր տարանցիկ հանգույց Հարավային Կովկասում: Եթե նոր տրանսպորտային կապեր կառուցվեն, Թբիլիսին կարող է կորցնել այդ կարգավիճակը։ Մյուս մտահոգությունը Հայաստանի հետ երկրի հարաբերությունների ստատուս քվոյի փոփոխությունն է։ Վրաստանը հյուրընկալում է զգալի հայկական սփյուռք: Երկար տարիներ Վրաստանից կախվածության պատճառով Հայաստանը զգուշավոր քաղաքականություն էր վարում այնտեղի հայ համայնքի նկատմամբ։ Թբիլիսին անհանգստանում է, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վերականգնումը կխթանի Հայաստանին ավելի ուշադիր լինել Վրաստանի իր համայնքին: Այնուամենայնիվ, Երևանը դժվար թե կտրուկ փոխի իր քաղաքականությունը Վրաստանի նկատմամբ: Եվ երկարաժամկետ հեռանկարում Վրաստանին ձեռնտու է, որ իր հարավային հարևանն ավելի քիչ կախված լինի Ռուսաստանից:
Իրանը նույնքան անհանգստացած է, թե ինչ է կորցնում պոտենցիալ նոր տրանսպորտային կապուղիների հաստատումից: Ներկայումս Իրանն ապահովում է միակ ցամաքային կամուրջը Ադրբեջանի և նրա էքսկլավ՝ Նախիջևանի միջև և կենսական ուղի է թուրքական ապրանքների համար, որոնք նախատեսված են Ադրբեջանի համար:
Էրդողանի տեսանկյունից և՛ ներքին, և՛ տարածաշրջանային դինամիկան համահունչ է, որպեսզի այժմ կատարյալ ժամանակ լինի Թուրքիայի պատմական թշնամու հետ հարաբերությունները վերականգնելու համար։ Սահմանի բացումը նրան տալիս է տնտեսական, քաղաքական և աշխարհաքաղաքական օգուտներ։ Թվում է, թե Բաքուն նույնպես մեղմացրել է իր դիրքորոշումը, քանի որ ադրբեջանցի մի քանի պաշտոնյաներ աջակցություն են հայտնել կարգավորման ջանքերին: Սակայն, հեռու է հստակ լինելուց, թե արդյո՞ք այդ աջակցությունը կշարունակվի։ Թեև 2020 թվականի ռազմական գործողությունները տեղում փոխեցին դինամիկան հօգուտ Ադրբեջանի, և հրադադարը դադարեցրեց մարտերը, զորքերը դեռևս փոխհրաձգության մեջ են, և կան չլուծված խնդիրներ, այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական կարգավիճակի շուրջ։ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև շարունակվող լարվածությունը վտանգ է ներկայացնում կարգավորման թուրքական փորձերի համար։
Ռուսաստանը ևս մեկ վայրի խաղաքարտ է. ռուս պաշտոնյաները աջակցություն են հայտնել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը, սակայն Մոսկվան մեծ օգուտ է քաղել ստատուս քվոյից: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը Մոսկվային լծակներ է տրամադրել ինչպես Երևանի, այնպես էլ Բաքվի վրա, իսկ Հայաստանի մեկուսացումը մեծացրել է նրա կախվածությունը Ռուսաստանից։ Այս նկատառումները վերածվեցին ռուսական երկիմաստ դիվանագիտության. Մոսկվան իր աջակցությունն էր հայտնում 2009-ի Թուրքիա-Հայաստան բանակցություններին, սակայն նախընտրում էր դրանք շարունակել անվերջ՝ առանց որևէ շոշափելի արդյունքի: Լեռնային Ղարաբաղի հետպատերազմյան դինամիկան Ռուսաստանին լրացուցիչ խթան է տալիս ստատուս քվոն պահպանելու և Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունները լարված պահելու համար։ Վերջին պատերազմից հետո Ռուսաստանի միջնորդությամբ հաստատված զինադադարը հնարավորություն ստեղծեց ռուսական ռազմական ներկայությունը Լեռնային Ղարաբաղում ապահովվելու համար , և Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ցանկանում է, որ իր խաղաղապահ զորքերը մնան այնտեղ: Այս նոր դինամիկան մեծացնում է Ռուսաստանի գործիքակազմը՝ բարդացնելու կարգավորման ցանկացած փորձ։
Թուրք-հայկական հարաբերությունների կարգավորման ներուժը երբեք ավելի խոստումնալից չի եղել, սակայն այն նաև փխրուն է: Ռուսաստանի և Ադրբեջանի հաշվարկները կկանխորոշեն՝ սա կլինի հերթական անհաջող փո՞րձը, թե՞ պատմական քայլ, որն օգուտ կբերի երկու երկրներին։
17 փետրվարի, 2022թ
Գյոնուլ Թոլը MEI-ի Թուրքիայի ծրագրի հիմնադիր տնօրենն է և Frontier Europe Initiative-ի ավագ գիտաշխատող: Այս հոդվածում արտահայտված տեսակետներն իրենն են:
Հեղինակ՝ Գյոնուլ ԹՈԼ
