Կարծում եմ, լավագույն բանը, որ Արցախը կարող է անել հիմա, ստատուս-քվոն պահպանելն է

Հարցազրույց Աննա Աստվածատուրյան-Թերքոթի հետ

Աննա Աստվածատուրյան-Թերքոթը ամերիկահայ գրող է, դասախոս, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու և ակտիվիստ։ «Ոչ մի տեղ. արտաքսման մի պատմություն» (անգլ.՝ “ Nowhere, a Story of  Exile”) գրքի հեղինակն է, դասախոսում է հայերի կացության մասին Ադրբեջանում՝ մարդու իրավունքների և միջազգային օրենքի շրջանակներում թեմայով։ Նա կարևոր դեր է խաղացել Մեն նահանգի կողմից 2013 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախության ճանաչման գործում։ 2015 թվականին ընտրվել է Մեն շրջանի Ուեստբրուք քաղաքի խորհրդի անդամ, իսկ 2018-ի դեկտեմբերին վերընտրվելուց հետո այդ խորհրդի փոխնախագահն է:

-Հասկանալով, թե որքան դժվար է անցյալի դառը էջերը նորից թերթելը, այնուամենայնիվ, կուզեի հարցնել՝ որտե՞ղ և ինչպե՞ս Ձեզ «հասավ» 1988-ի ղարաբաղյան շարժումը, ի՞նչ ապրումներ ունեցաք։ Ե՞րբ և ինչպե՞ս ստիպված եղաք հեռանալ հայրենի օջախից։ Ինչպե՞ս դասավորվեց Ձեր և բախտակիցների հետագա ճակատագիրը։

-Մենք  հեռացանք բավականին ուշ՝ 1989-ի սեպտեմբերին, իսկ հայրս՝ 1989-ի հոկտեմբերին, Բաքվի կոտորածներից բավականին շուտ: Մենք մի քանի անգամ ականատես ենք եղել քաղաքի փողոցներով անցնող խորհրդային տանկերի շարասյուների, բայց 1989-ի ամռանն այնքան անտանելի էր դարձել ամեն ինչ, որ մի քանի շենք այն կողմ գտնվող դպրոց քայլելով հասնելը վտանգավոր էր: Մեր ադրբեջանցի հարևանները մի քանի անգամ վտանգավոր մարդկանց ուղարկեցին մեր տան դուռը թակելու, և մենք, ամեն ինչ թողնելով, ստիպված հեռացանք: Մենք, իրոք, հավատում էինք, որ կվերադառնանք մի օր, երբ  ամեն ինչ հանդարտվի, ու նաև համոզված էինք, որ կմեռնեինք, եթե մնայինք: Մեր հարևանի, իմ լավագույն ընկերոջ մորը սպանեցին, իսկ նրա տատիկը Ռուսաստան փախչելուց հետո  մահացավ ծեծի հետևանքով: Շատ կուզեի, որ նրանք լսած լինեին իմ ծնողներին, երբ մերոնք նրանց աղերսում էին հեռանալ: Նրանք չէին կարծում, որ որևէ մեկը այդպիսի բան կաներ կիսաադրբեջանցի հայերի նկատմամբ, ինչպիսին իրենք էին, կամ  Բաքվի նման «քաղաքակիրթ և բազմամշակութային» քաղաքում:

-Հետևելով Ձեր հրապարակային գործունեությանը՝ կարելի է եզրակացնել, որ Դուք փորձում եք նպաստել փախստականների ինքնակազմակերպմանը: Ավելին, Ձեր գործողությունները դրական ազդեցություն են թողնում ղարաբաղյան հակամարտությանը վերաբերող որոշակի քաղաքական գործընթացների վրա: Ի՞նչ նախաձեռնություններ եք արդեն իրականացրել և ի՞նչ պլաններ ունեք ապագայում։

-Ես չեմ զբաղվում փախստականների կազմակերպմամբ: Ես խոսում եմ իմ ճշմարտության ու Բաքվից փախչող իմ ընտանիքի փորձի մասին: Ես պատմում եմ մեր կոլեկտիվ պատմությունը և աշխատում եմ Բաքվի շատ հայերի հետ՝ Կապիտոլիումում կամ այլ օրենսդիր մարմիններում հայանպաստ գործողություններ կազմակերպելու համար: Բայց ես երբեք չեմ ակնկալում, որ նրանք կօգնեն ինձ: Դա չափազանց անձնական որոշում է, որը ես չեմ կարող կայացնել նրանց փոխարեն: Բաքվի շատ հայեր ցանկանում են մոռանալ այն, ինչ տեղի է ունեցել, մոռանալ և առաջ շարժվել: Շատերը ցայսօր շարունակում են մղձավանջային երազներ տեսնել և ունեն զգայական և ֆիզիկական սպիներ, որոնք դեռ չեն անցել: Շատ-շատերս հարազատներ կորցրինք այդ անասելի բռնության պատճառով: Այժմ էլ շատերս կորցրել ենք կայունության և պատկանելության զգացումը:

Մեր համայնքի անդամներից շատերի համար արցախյան շարժումը սկսեց և ավարտ ունեցավ, իսկ ուրիշների համար պայքարը երբեք չավարտվեց: Գաղթի ճանապարհներին բոլորս կորցրինք մեր ընտանիքի անդամներին: Տասնյակ տարիներ է, ինչ չեմ տեսել իմ զարմիկներին, քանի որ նրանք ապրում են այլ երկրներում: Ես այլևս նույնիսկ չեմ ճանաչում նրանց: Մենք մեծացել ենք սփյուռքի տարբեր համայնքներում՝ Ռուսաստանում և ԱՄՆ-ում: Եվ հիմա մենք օտարներ ենք: Սա մեծագույն կորուստ է: Այնպես որ, երբ ես խոսում եմ Արցախի մասին, Ադրբեջանի ագրեսիայի մասին, ապա երբեք չեմ մեղադրում իմ համայնքին, որ չեն կանգնում իմ կողքին: Բայց նրանք միշտ ինձ հետ են, իմ սրտում են: Եվ եթե ես երբևէ լսում եմ, որ մարդիկ հիասթափված են, որ Բաքվի հայ համայնքը չի բարձրաձայնում կոտորածների մասին, ես էլ իմ հերթին հարցնում եմ, թե արդյո՞ք նրանք ակնկալում էին, որ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածները կլինեին  քաղաքականապես ակտիվ: Հայաստանն ու Սփյուռքը պետք է պարբերաբար բարձրացնեին այս հարցը 30 տարիների ընթացքում:

-Ի՞նչ կարծիք ունեք ղարաբաղյան հակամարտության քաղաքական կարգավորման բանակցային գործընթացի մասին։ Ըստ Ձեզ՝ ինչպե՞ս պիտի կարգավորվի հիմնախնդիրը, և ինչպե՞ս պիտի լուծվի փախստականների հարցը։

-Խաղաղ կարգավորման հիմնական բաղադրիչը Արցախի՝ բանակցային սեղանի շուրջ լինելն է: Հաջորդը Ադրբեջանի վրա ճնշում գործադրելն է դիպուկահարներին հեռացնելու և հրադադարի ռեժիմի խախտումների բացահայտման մեխանիզմների ապահովման հարցերում: Կարծում եմ, լավագույն բանը, որ Արցախը կարող է անել հիմա, ստատուս- քվոն պահպանելն է՝ լինելով ժողովրդավարության փարոս, համաշխարհային աջակցություն ձևավորելով և պահպանելով միջազգային իրավունքի վրա հիմնված ինքնորոշման իրավունքը, ամենակարևորը՝ իրենց երեխաներին հայրենիքում մեծացնելով: Այս և հաջորդ սերնդի երիտասարդները երբեք չեն եղել Ադրբեջանի իշխանության տակ, և դժվար է հավատալ, որ նրանք երբևէ կլինեն: Նրանց ապահովությունը երաշխավորելը մեր համատեղ պատասխանատվությունն է Հայաստանում և Սփյուռքում: Դա է պատճառը, որ ես անում եմ այն, ինչ անում եմ:

-Խաղաղ կարգավորման հիմնական բաղադրիչը Արցախի՝ բանակցային սեղանի շուրջ լինելն է: Հաջորդը Ադրբեջանի վրա ճնշում գործադրելն է դիպուկահարներին հեռացնելու և հրադադարի ռեժիմի խախտումների բացահայտման մեխանիզմների ապահովման հարցերում: Կարծում եմ, լավագույն բանը, որ Արցախը կարող է անել հիմա, ստատուս- քվոն պահպանելն է՝ լինելով ժողովրդավարության փարոս, համաշխարհային աջակցություն ձևավորելով և պահպանելով միջազգային իրավունքի վրա հիմնված ինքնորոշման իրավունքը, ամենակարևորը՝ իրենց երեխաներին հայրենիքում մեծացնելով: Այս և հաջորդ սերնդի երիտասարդները երբեք չեն եղել Ադրբեջանի իշխանության տակ, և դժվար է հավատալ, որ նրանք երբևէ կլինեն: Նրանց ապահովությունը երաշխավորելը մեր համատեղ պատասխանատվությունն է Հայաստանում և Սփյուռքում: Դա է պատճառը, որ ես անում եմ այն, ինչ անում եմ:

-Կուզեի խոսեինք մեր նկատած մի երևույթի մասին։ Ընդունված է կարծել, որ կարգավորման գործընթացում ամենակոշտ ու ագրեսիվ դիրքորոշումն ունեն հակամարտությունից առավել տուժածները։ Բայց փախստականների պարագայում պատկերը կարծես թե մի քիչ այլ է. նրանք, թվում է, ավելի մեծահոգի են։ Համաձա՞յն եք արդյոք այս պնդմանը, և եթե այո, ինչո՞վ կբացատրեք դա։

-Ձեր հարցից կարելի է ենթադրել, որ այս տեսակետը գերակշռում է իմ համայնքում: Ընդհանրացումները մեզ չօգնեցին 90-ականներին, և դրանք վնասակար են:

Կարծում եմ` դա կախված է նրանից, թե ում եք հարցնում: Եթե Դուք կորցրած լինեիք ամեն ինչ և արդեն 30 տարի շարունակ ապրելիս լինեիք Հայաստանում՝ ժամանակավոր կացարանում, Հայաստանի կառավարությունն էլ անտեսեր Ձեզ և Ձեր խնդիրները. այո, կարող եմ ասել, որ հեշտ է հասկանալ, թե ինչու նրանք չեն կարող այս հակամարտությանը նայել գլոբալ տեսանկյունից: Դուք կկարողանայի՞ք:

Հակամարտությունից այսքան երկարատև և տրավմատիկ կերպով տուժածները՝ ֆիզիկապես, տնտեսապես կամ էմոցիոնալ առումով, ուղղակի ուզում են գոյատևել և զայրացած են, որ հայկական սփյուռքը և հայկական կառավարությունը մոռացել են իրենց:

Ոչ մի կերպ չի օգնում նաև այն, որ 1990-ականներին իրենց «թուրքեր» էին կոչում: Նրանք, ովքեր հեռացել են այդ կոնկրետ հիշողությունը հետները տանելով, այդ թվում` իմ սեփական մայրը, հակամարտության ընկալումներում գլոբալ մասշտաբի  տեղ չունեն:

Եթե դիտարկեք Բաքվի հայ համայնքի մեծամասնությանը, ապա կարձանագրեք, որ նրանք Ադրբեջանին համարում են հանցագործ:

Բաքվի հայերը Հարավային Դակոտայում, Թենեսիում կամ Ալաբամայում չէին լռեցնի ադրբեջանամետ որոշումները կամ չէին ընդունի արցախամետ բանաձևեր, ինչպես ես արեցի Մեյնում, եթե չհամաձայնեին, որ Ադրբեջանը կործանել է մեր կյանքը և շարունակում է վնասել Հայաստանին և հայերին:

-Տիկին Աստվածատուրյան-Թերքոտ, «Հայաստանի ծառատունկ» ծրագրի հետ միասին Դուք նախաձեռնել եք ու Թալինում տնկում եք «Հիշատակի անտառ» Ադրբեջանի հայ համայնքի համար: Կոնկրետ ի՞նչ խնդիր է այն լուծելու կամ ինչի՞ն է ծառայելու: Կարո՞ղ է այն, արդյոք, Ձեզ օգնել վերագտնել տանը լինելու զգացողությունը:

-Տունը մի բարդ շղթա է՝ կազմված այն համոզմունքներից, որ դու ամբողջություն ես, որ դու պատկանում ես կամ մարդկանց մի խմբի կամ այն փորձություններին, որոնք քեզ բացահայտում ու կապում են իրենց։

Երբ տեղահանվում ես տնիցդ, բախտավոր լինելու դեպքում միայն մի քանի տասնամյակ ես բաժանման խորը զգացողություն ունենում, իսկ եթե ինձ նման ես, այդ զգացողությունը հավերժ է մնում։

Այս տարվա հունվարի 31-ին լրացավ իմ՝ ԱՄՆ-ում ապրելու 27 տարին, բայց ես դեռևս տարօրինակ կերպով ունեմ այդ նույն զգացողությունը։ Միակ ճանապարհը, որի միջոցով ես ինձ ՏԱՆՆ եմ զգում, ամուսնուս ու երեխաներիս գրկելը կամ էլ Հայաստանի սարերում լինելն է։

Հայաստանում չկա մի վայր, որը նվիրված կլինի Սումգայիթի, Կիրովաբադի ու Բաքվի հայերի դեմ կատարված վայրագություններին։

Այդպիսով, “Armenia Tree Project” («Էյ Թի Փի»)-ի գործադիր տնօրեն Ջինմարի Փափելյանի հետ հղացանք այդ գաղափարը՝ ստեղծելու կենսունակ, շնչող անտառ՝ նվիրված զոհվածներին, ավերված գերեզմանոցներին ու նաև փրկվածներին, այն համառությանն ու Ադրբեջանից փախած ամեն մի հայի հաջողությանը, ուր էլ որ նրանք լինեն։Մեկ ամսվա ընթացքում մենք 15 հազար դոլար ենք հավաքել Թալինում անտառ հիմնելու և բնական միջավայրը պահպանելու համար։ Այդ գումարով հիմնվելիք անտառի 25 տոկոսը մրգատու ծառեր են լինելու՝ քաղաքի երեխաների համար։ Մայիսին գալու եմ Հայաստան, ու մենք վերջին ծառերը կտնկենք, կօրհնենք անտառը և այնտեղ ցուցանակ կդնենք անտառի անվանումով ու այն մարդկանց անուններով, ում չենք ուզում մոռանալ։

Այս անտառում ես կարողանում եմ իրար կապել կյանքիս ցրված ու մասնատված կտորները։ Ես տեսնում եմ, թե ինչպես եմ այնտեղ վերադառնում՝ վստահ լինելու համար, որ այն աճում է, գետնին ու ծառերի արմատներին հենվելու ու հիշելու համար տատիկիս ու պապիկիս՝ տոնելիս իրենց ու մեր կյանքը, կապ չունի, թե որտեղ։ Այս անտառը ամուր հենարան կդառնա մեզ համար, որպեսզի խուսափենք անջատման երերուն զգացողությունից, որ շատերին է հետապնդում իմ համայնքում։