Սյուզաննա ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ
ՀԱԻ Սփյուռքի հետազոտությունների բաժնի գիտաշխատող,
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ
Երևան
Ազգային պետությունները, մի կողմից, ներազդում են անդրազգային միգրացիոն հոսքերի վրա՝ սահմանափակելով կամ ուղղորդելով դրանք, մյուս կողմից՝ իրենց վրա են կրում միգրացիայի հետևանքները: Միգրացիոն քաղաքականությամբ, իրավական կարգավորումներով, քաղաքացիության մասին օրենքների միջոցով ազգային պետությունները ներառում կամ բացառում են խմբերին կամ անհատներին պետության կազմի մեջ՝ փոխակերպելով ազգի և ազգային ինքնության սահմանումները: Միգրացիոն հոսքերի այդ կարգավորումներում հատուկ տեղ ունի հայրենադարձությունը, որը պետության կողմից խրախուսվող և աջակցվող ներգաղթի ձևերից է: Հայրենադարձությունը կարելի է սահմանել որպես «ծագման վայր» վերադառնալու գործընթաց: Միջազգային իրավունքում հայրենադարձության քաղաքականությունը դիտարկվում է որպես մարդու հիմնարար իրավունքի՝ «վերադարձի իրավունքի» իրացում, տեղափոխվել այն երկրի տարածք, որը համարում է իր հայրենիքը: Այսօր աշխարհի մի քանի տասնյակ երկրներ իրականացնում են հայրենադարձության քաղաքականություն կամ ունեն այդ գործընթացի օրենսդրական կարգավորումներ: Հայրենադարձության ծրագրերը հաճախ իրականացվում են «տիտղոսակիր ազգի» նկատմամբ և խրախուսում են արտագաղթածների վերադարձը ծագման երկիր:
Հայրենադարձությունը կարևորվում է հատկապես սփյուռք ունեցող զարգացող երկրի տեսանկյունից: Այսպես, Հայաստանի զարգացման համար էական է սփյուռքի մարդկային, սոցիալական և ֆինանսական կապիտալի ներառումը: Եթե այլ երկրների պարագայում հայրենադարձության հիմնական նպատակներից է պետության էթնիկ և/կամ կրոնական կազմում տիտղոսակիր ազգի ներկայացվածության գերակշռումը, քաղաքական նշանակությունը, ապա Հայաստանի համար հայրենադարձության խնդիրը կարող ենք կարևոր համարել հիմնականում ազգային անվտանգության, ժողովրդագրական, տնտեսական և սոցիալ-մշակութային տեսանկյուններից:
Սակայն հայրենադարձությունը՝ Սփյուռքի ներկայացուցիչների վերադարձը ելքի երկիր կամ էթնիկ հայրենիք, իր բոլոր տարատեսակներով (միայն տիտղոսակիր էթնոսի վերադարձ, քաղաքացիների վերադարձ, կամավոր, իրավիճակային կամ բռնի վերադարձ) ունի քաղաքականության, իրավական հիմքերի և ինտեգրման ծրագրերի անհրաժեշություն: Դրանք հարկ է մշակել՝ հաշվի առնելով բազմազան պայմաններում գտնվող հայկական Սփյուռքից հայրենադարձության հնարավոր բոլոր սցենարները: Հայրենադարձության մշակված քաղաքականությունը հնարավորություն կտա ունենալ համակողմանի վերլուծություն և պատկերացում՝ Հայաստանում հայրենադարձության խնդիրների, դրանց հաղթահարման ուղիների բացահայտման, հայրենադարձության քաղաքականության ուղենիշերի, օրենսդրական, իրավական կարգավորման սկզբունքների, ինտեգրման ծրագրերի և ինստիտուցիոնալ աջակցության մեխանիզմների մշակման վերաբերյալ:
Թավշյա հեղափոխությունը, ի թիվս այլ դիսկուրսների, ակտիվացրեց հայրենադարձության մասին քննարկումներն ու ակնկալիքները Հայաստանում և Սփյուռքում: Նոր իշխանությունների հանրային ելույթները ցույց են տալիս, որ նրանք լիահույս են ներգաղթի հարցում՝ Հայաստանում տեղի ունեցող ոգևորիչ գործընթացների, փոփոխությունների խորապատկերին: Ավելին, նոր ձևավորված կառավարության առաջին ծրագրում, ինչպես նաև 2018-ի խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններին «Իմ քայլը» դաշինքի ծրագրում հստակ էր հայրենադարձության խթանման և կազմակերպման հանձնառությունը: Սակայն հետագայում Կառավարության գործողությունները այս ուղղությամբ նախաձեռնողական մոտեցման չվերածվեցին՝ մնալով հայտարարությունների, կոչերի ու ցանկությունների մակարդակով:
Այսօր հայրենադարձության գործում պետության հանձնառությունը արտահայտվում է երկու փաստաթղթերում. 1) ՀՀ կառավարության ծրագրում «Սփյուռքի հետ կապերը» ենթաբաժնում սահմանված չորս ուղղություններից մեկը՝ հայրենադարձության խթանում և ՀՀ-ում սփյուռքահայերի ինտեգրման աջակցություն, 2) Սփյուռքի գործերի գլխավոր հանձնակատարի գրասենյակի լիազորություններից մեկը՝ Հայաստան-Սփյուռք գործակցության համար առաջարկություններ ներկայացնել Վարչապետին հայրենադարձության և Հայաստանում սփյուռքահայերի ինտեգրման ուղղությամբ: Իհարկե, էթնիկ հայերի ներգաղթը խթանող կարգավորումներից է նաև երկքաղաքացիության կամ հեշտացված կարգով քաղաքացիության տրամադրումը: Սակայն ներկա բոլոր կարգավորումները Սփյուռքի ներգրավման կրավորական/պասսիվ քաղաքականություն է:
ՀՀ կառավարությունը, մի կողմից, հայտարարում է հայրենադարձության կարևորության, մտադրությունների և հանձնառության մասին, մյուս կողմից դեռևս ակնհայտ չէ հռչակվող մոտեցման հենքը՝ քննարկումների, ծրագրերի, ռազմավարության, քաղաքականության փաստաթղթերի մշակման և այլ ձևերով: Այդ ուղղությամբ միակ պաշտոնական գործընթացը Ազգային Ժողովում «Հայրենադարձության մասին» օրենքի նախագծի մշակման աշխատանքներն են: Սակայն, հարկ է նշել, որ, չնայած օրենքի ընդունման, իրավական կարգավորումների կարևորությանը, այն ինքնին չի կարող հանդիսանալ հայրենադարձության շարժառիթ, խրախուսիչ, գայթակղիչ հանգամանք: Հայրենադարձության նշանակալի հոսքեր կարող են տեղի ունենալ միայն պետական քաղաքականության և մշակած ռազմավարության առկայության պարագայում:
Քաղաքական դիսկուրսում գերշեշտադրելով հեղափոխությունը և դրա հետևանքով առաջացած փոփոխությունները, ժողովրդավարական բարեփոխումների քաղաքական կամքը, ակնկալվող սոցիալ-տնտեսական բարելավումը, ժողովրդագրական աճի տեսլականը (2050 թվականին ունենալ 5 մլն. բնակչություն), կառավարությունը լիահույս է զանգվածային հայրենադարձության հարցում՝ նշելով դրա իրագործման մոտալուտ ժամանակահատված: Չնայած այն հանգամանքին, որ նման հայտարարությունները կարող են լավատեսական սպասումներ առաջացնել Հայաստանում և Սփյուռքում, սակայն լինելով անիրատեսական՝ ժամանակի ընթացքում կարող են վերածվել հիասթափության:
Հայրենադարձության կամ վերադարձի հարցում պետությունը կրում է իրավական և բարոյական պատասխանատվություն: Հետևաբար, նախ, պետությունն ինքը պետք է պատրաստ լինի ընդունելու ներգաղթի հոսքեր՝ հաղթահարելով խոչընդոտները, ստեղծելով համապատասխան պայմաններ և միջավայր, ապա պետք է թիրախավորված աշխատանքներ իրականացնի Սփյուռքի համապատասխան համայնքների հետ: Նման աշխատանքները հնարավոր չէ համակարգված իրականացնել առանց հատուկ քաղաքականության և ռազմավարության, որոնք կսահմանեն հայրենադարձության գործընթացի ուղենիշերը: Դրանք կարելի է խմբավորել հետևյալ ուղղություններում.
* Հայեցակարգային մոտեցումների և հասկացությունների սահմանում
* Գաղափարական հենքի մշակում
* Կարիքների գնահատում Հայաստանում և Սփյուռքում
* Սփյուռքի համայնքների դասակարգում՝ ըստ հայրենադարձության հավանականության գործոնների
* Թիրախավորված ծրագրեր տարբեր համայնքների, ՀՀ տարբեր մարզերի և ներգրավման ոլորտների համար
* Հայրենադարձների ինտեգրման ծրագրերի կազմում
* Տարբեր ոլորտներում ինտեգրման խոչընդոտների սահմանում և դրանց հաղթահարման ուղիների որոնում
* Արտոնությունների շրջանակների սահմանում
* Օրենսդրական, իրավական կարգավորումների մեխանիզմների հստակեցում
* Ֆինանսական միջոցների ներգրավման ուղիների մշակում
* ՀՀ միգրացիոն և ներգաղթի քաղաքականության հետ հարմարեցում
Առանց նման համալիր մոտեցման առանձին-առանձին իրագործված ծրագրերը կամ նախաձեռնությունները դատապարտված են ձախողման կամ անարդյունավետության:
Պետք է նկատի առնել այն իրողությունը, որ Հայաստանը դեռևս շարունակում է մնալ արտագաղթի գերակշռությամբ երկիր և Սփյուռքի հայաշատ համայնքների ընդունող երկրների ճնշող մեծամասնության սոցիալ-տնտեսական պայմանների հետ անմրցունակ դիրքում: Հետևաբար, քիչ հնարավոր է թվում սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման հիմքով ներգաղթի հոսքեր ապահովելը: Այստեղ առաջ է գալիս ծրագրային-գաղափարական մոտեցման, Սփյուռքի լայն ներգրավման միջավայրեր և պայմաններ ստեղծելու անհրաժեշտությունը: Ներգաղթի տեսանկյունից գրավիչ երկիր չլինելու հանգամանքը պարտադրում է ունենալ պետական նախաձեռնողական քաղաքականություն:
Սիրիական հակամարտության հետևանքով 2011 թվականից սիրիահայ փախստականների ներգաղթը Հայաստան և նրանց ինտեգրման փորձը ցույց են տալիս, որ պետությունը պատրաստ չէր ընդունել, տեղավորել և ինտեգրել այդքան ներգաղթյալների (ըստ պաշտոնական տվյալների՝ Հայաստան է ներգաղթել մոտ 22.000 սիրիահայ): Եվ նման անպատրաստությունը ոչ միայն երկրի օբյեկտիվ սոցիալ-տնտեսական և այլ պատճառներով էր, այլև նման իրավիճակների համար ռազմավարության բացակայության:
Ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավման և տնտեսական զարգացման նպատակով սփյուռքի ներգրավումը, սակայն, իրական հայրենադարձության վերածելու համար հարկ է ստեղծել մշակութային բազմազանության ներառական միջավայր: Չնայած էթնիկ ինքնության նույնականությանը, Սփյուռքում առկա է մշակութային ինքնության բազմազանություն՝ կախված ընդունող երկրի առանձնահատկություններից, Սփյուռքի ցրման ելակետից (Արևմտյան Հայաստան, Հայաստանի Հանրապետություն, Խորհրդային Միության նախկին երկրներ և այլն), սերնդափոխությունից, սփյուռքացման փորձառությունից և այլ գործոններից: Սփյուռքի տարբեր խմբերում բազմազան է նաև հայրենիքի ընկալումը: Վերջինս էական նշանակություն ունի հայրենադարձության գործում: Բնակության երկիրը հաճախ նույնացվում է հայրենիքի հետ: Ավանդական, հետցեղասպանական Սփյուռքի ներկայացուցիչների համար հայրենիքը Արևմտյան Հայաստանն է, իրենց նախնիների ծագման լոկալ վայրերը: Առաջին տեղակայման գաղթօջախներից արտագաղթածների համար հաճախ հայրենիքը ելքի երկիրն է (օրինակ, արևմտյան երկրներ ներգաղթած լիբանանահայերի, սիրիահայերի համար կարող է հայրենիք համարվել Լիբանանը, Սիրիան): Կամ՝ Սփյուռքի սահմանումներում գտնվող համայնքները չեն վերագրում իրենց այդ բնորոշումը՝ համարելով իրենց բնակության երկրի տիտղոսակիր ազգ (օրինակ՝ Վրաստանի, Թուրքիայի հայերը): Իրապես, այսօրվա Հայաստանը երկրից արտագաղթածների համար է միայն իրական հայրենիք:
Սակայն ազգային պետության՝ Հայաստանի Հանրապետության (ներառյալ Արցախը) գոյությունը հնարավորություն է տալիս միավորել հայրենիքի մասին բազմազան պատկերացումները՝ երևակայական կամ կորուսյալ հայրենիքից դեպի ռացիոնալ հայրենիք, որն ընտրում են ինքնության, քաղաքական, գաղափարական և այլ նկատառումներով: Անհրաժեշտ է ամրապնդել հոգևոր և/կամ ֆիզիկական կապն այս հայրենիքի հետ, աշխատելով երկու ուղղություններով՝ գաղափարական և ծրագրային:
