Հայ և ադրբեջանցի համահեղինակներ՝ ամերիկյան պարբերականում
Երբ Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում թեժ լարվածության հետևանքով անցած աշնանը պատերազմ բռնկվեց, Միացյալ Նահանգներն ակնհայտորեն չգործադրեց դիվանագիտական ջանքեր՝ կանխելու այդ մարտերը:
Քարոզարշավի շրջանակում Բայդենը Թրամփի վարչակազմին կոչ արեց համագործակցելու եվրոպացի գործընկերների հետ` թուլացնելու լարվածությունը, որի ընթացքում արտահայտվում էր նաև այն մտահոգությունը, որ Ամերիկայի և Եվրոպայի պասիվությունը Մոսկվային հնարավորություն ընձեռեց ազատորեն իր ձեռքը վերցնելու տարածաշրջանի դիվանագիտական առաքելությունը:
Եվրոպական և ամերիկյան ներգրավվածությունը մնաց մարգինալ, և Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմն ավարտվեց ռուսական միջնորդությամբ՝ հրադադարով: Թուրքիան՝ որպես Ադրբեջանի դաշնակից պետություն, հակամարտության մեկ այլ կարևոր արտաքին դերակատար էր, բայց նա համագործակցում էր Մոսկվայի հետ՝ փորձելով պատերազմող կողմերին համոզել զենքը վայր դնել:
Նախկին նախագահ Դոնալդ Թրամփի օրոք ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության պասիվ շրջանից չորս տարի անց նախագահ Ջո Բայդենը փետրվարին Մյունխենի անվտանգության համաժողովում ընդգծեց, որ «Ամերիկան վերադառնում է»:
Եթե երբևէ լինելու է ժամանակ, որ Ամերիկան վերադառնա Հարավային Կովկաս, ապա հիմա է ճիշտ ժամանակը դա անելու՝ ինչպես խոսքով, այնպես էլ գործով:
Մոսկվան Թուրքիայի հետ կարող է լինել Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական խաղաղապահ ջանքերի կենտրոնում, սակայն ԱՄՆ-ն խաղաղություն կառուցողի յուրահատուկ դեր կարող է ստանձնել, քանի որ հայերը և ադրբեջանցիները հավասարապես վստահում են նրան, և ԱՄՆ-ն անսպառ կարողություններ ունեցող պետություն է նման առաքելությունը հաջողությամբ իրականացնելու համար:
Շատ հաճախ ԱՄՆ-ի ներգրավվածության համար կոչերը ապավինում են այլ պետությունների հետ զրոյական մրցակցության տրամաբանությանը, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է հետխորհրդային տարածքում ներգրավվածությանը:
Մենք համամիտ չենք այս տեսակետին: ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը Հարավային Կովկասում չպետք է լինի մրցակցային: Մրցակցությունը տարածաշրջանի մյուս առաջատար պետությունների՝ Ռուսաստանի և Թուրքիայի հետ միայն կխարխլի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարատև խաղաղություն կառուցելու հիմքերը: ԱՄՆ-ն, գործելով Ռուսաստանի և Թուրքիայի հետ միասնական, ամենայն հավանականությամբ կկանխի ղարաբաղյան հակամարտության մեկ այլ սրացում, և հրադադարը կօգտագործվի տնտեսական և ենթակառուցվածքային նախագծեր իրականացնելու համար, որից կշահեն երկու կողմերը, և որոնք կօգնեն վերականգնելու միջհամայնքային կապերը:
ԱՄՆ-Ռուսաստան հարաբերությունները այս պահին կարող են ունենալ իրենց մարտահրավերները, բայց դա չի խանգարում երկու երկրների համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող այլ ոլորտներում համագործակցությանը: Կարծում ենք, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության հաստատումը նման մի ոլորտ է:
Հայաստանի և Ադրբեջանի քաղաքական ղեկավարությունները պետք է իմանան, որ իրենց քաղաքական գիծը առաջ տանելու համար չեն կարող մեկը մյուսի դեմ դուրս գալ ուժի տեսակետից, քանի որ նման պահվածքը բախվելու է տարածաշրջանի բոլոր համապատասխան արտաքին դերակատարների միասնական ընդդիմությանը, այդ թվում՝ ԱՄՆի:
Նման համակարգման կարելի է հասնել միայն Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի համագործակցային ներգրավվածության միջոցով:
Բացի տարածաշրջանում քաղաքական ներգրավվածությունից՝ ԱՄՆ-ն պետք է սկսի լուրջ մարդասիրական գործունեություն և օգնի վերականգնելու Լեռնային Ղարաբաղում լրջորեն վնասված ֆիզիկական ենթակառուցվածքը: Անհրաժեշտ է խրախուսել ամերիկյան ընկերությունների կողմից մասնավոր հատվածի ներդրումները, որոնք կբերեն նորարարություններ և տնտեսական հնարավորություններ:
ԱՄՆ-ն միջոցներ պետք է ներդնի այնպիսի նախագծերի համար, որոնք պահանջում են հայկական և ադրբեջանական ընկերությունների համատեղ մասնակցություն: ԱՄՆ-ն պետք է նաև նպաստի այնպիսի ծրագրերի իրականացմանը, որոնք ուղղված կլինեն կանխելու թշնամանքի ձևավորումը թե՛ հայերի, թե՛ ադրբեջանցիների շրջանում:
Ի թիվս այլ բաների, դրամաշնորհներ պետք է տրամադրվեն տարածաշրջանի պատմությանը վերաբերող լուրջ, գիտական հետազոտություններ իրականացնելու համար, ներառյալ հայերի և ադրբեջանցիների միջև համակեցության և համագործակցության շրջանին առնչվող պատմության՝ դիմակայելու ներկայիս այն մտավոր գերիշխանությանը, որն իրականացնում են մարդիկ, որոնք զենքի ուժով պատմություն են գրում՝ քաղաքական նպատակներով:
Նաև ջանքեր պետք է գործադրել ԱՄՆ կուսակցական երկու կողմերին հետ պահելու քաղաքական կամ տնտեսական շահերով պայմանավորված հակամարտության չարաշահումից: ԱՄՆ Կոնգրեսի որոշ անդամներ իրենց մի պարզ հարց պետք է տան. «Արդյոք նրանք իսկապես օգնում են Հայաստանին և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև խաղաղության հաստատմանը, երբ ամեն առիթ օգտագործում են Ադրբեջանի նկատմամբ պատժիչ միջոցների կոչեր անելու համար»:
Վաշինգտոնում Ադրբեջանի քիչ նկատելի, բայց ոչ պակաս կարևոր կողմնակիցները նույն հարցն իրենց պետք է տան. «Արդյոք կօգնի տարածաշրջանում խաղաղության և կայունության հաստատմանը, եթե նրանց հաջողվի Հայաստանին ներկայացնել որպես մի երկրի, որի շահերն անհամատեղելի են ԱՄՆ-ի շահերի հետ»: Հարավային Կովկասը ճգնաժամային հանգույցում է: Հրադադարը անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է կայուն խաղաղության համար: Հայաստանն ու Ադրբեջանը օգնության կարիք կունենան կառուցելու այդ խաղաղությունը: Միացյալ Նահանգները կարող է ազդել խաղաղաշինության գործընթացի վրա՝ հաշվի առնելով իր եզակի հնարավորությունները և այն վստահությունը, որը նա վայելում է երկու հասարակություններում:
Վերջին ժամանակների պատմությունը ցույց է տվել, որ Հարավային Կովկասում շարունակվող անկայունությունը չի բարձրացնում ո՛չ ԱՄՆ-ի հեղինակությունը, ո՛չ էլ տարածաշրջանում նրա ազդեցությունը: Բայդենի վարչակազմը պետք է ստանձնի Ամերիկային Հարավային Կովկաս վերադարձնելու պատասխանատվությունը: Նման ներգրավվածությունը կլինի ազնվագույն գործ, ինչպես նաև առաջ կմղի ԱՄՆ-ի շահերը տարածաշրջանում:
Էմին Միլլին «Ռեստարտ» ինստիտուտի հիմնադիրն է և Ադրբեջանի «Մեյդան» հեռուստատեսության նախկին տնօրենը:
Արման Գրիգորյանը ԱՄՆ Լիհայի համալսարանի միջազգային հարաբերությունների բաժնի պրոֆեսոր է:
Հոդվածում արտահայտված տեսակետները հեղինակներինն են:
Ապրիլի 13, 2021 թ.
Հոդվածն անգլերեն՝ Bringing America Back to the South Caucasus
