Ուկրաինայում ընթացող պատերազմի ստվերում Հայաստանի և նրա պատմական հակառակորդների՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները կարգավորելու համար խաղաղության քիչ խոստումնալից գործընթաց է ձևավորվում։ Զարմանալին այս դիվանագիտության մեջ այն է, որ այն, ըստ երևույթին, ունի և՛ Միացյալ Նահանգների, և՛ Ռուսաստանի աջակցությունը:
Բանակցությունները հակասական են Հայաստանում, որը պարտվեց Ադրբեջանին Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքի համար 2020 թվականի արյունալի պատերազմում և դեռևս խորը զգացմունքային հետքեր է կրում 1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած ցեղասպանության հետևանքով: Երևանում ցուցարարները դատապարտել են վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի բանակցությունները Բաքվի և Անկարայի հետ՝ կոչ անելով նրան հրաժարական տալ։
Այն ժամանակ, երբ աշխարհը կենտրոնացած է Ուկրաինայում ընթացող ինտենսիվ մարտերի վրա, Կովկասում դիվանագիտական խնդիրները կարող են երկրորդական թվալ: Բայց այս անլուծելի հակամարտությունների լուծմանն օգնելը ոչ միայն ընդհանուր առմամբ լավ կլիներ, այլև սա կարող է ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի շահերի մերձեցման հնարավոր կետ լինել, որը կարող է բացել ընդհանուր երկխոսության օգտակար ուղիներ:
Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանը մանրամասնել է հարաբերությունների կարգավորման քայլերն անցյալ շաբաթ Վաշինգտոնում տված հարցազրույցում, որտեղ նա հանդիպել է պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենին։ Երկուստեք ստորագրվել է փոխըմբռնման հուշագիր՝ Հայաստանի ատոմային էներգիայի արդյունաբերությանն ու կոռուպցիայի դեմ պայքարին աջակցություն տրամադրելու մասին։ Պետդեպարտամենտի պաշտոնյաները ևս վերջին շաբաթներին այցելել են Հայաստան և Ադրբեջան՝ աջակցելու խաղաղությանը հասնելու ջանքերին:
«Մենք պետք է նայենք ոչ միայն դեպի անցյալ, այլև դեպի ապագա»,- նշել է Միրզոյանը: Նա հավելել է, որ եթե Հայաստանը շարունակի մնալ «զրոյական շահումով» խաղի մեջ իր հարևանների հետ, ապա «մեր տարածաշրջանը կհայտնվի արատավոր շրջանում»։
Նմանատիպ «զգուշավոր լավատեսական» գնահատական է տվել Մեծ Բրիտանիայում Ադրբեջանի դեսպան և ԱՄՆ-ում նախկին դեսպան Էլին Սուլեյմանովը։ «Ադրբեջանը բազմիցս հույս է հայտնել շուտափույթ կարգավորման և խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման վերաբերյալ»,- ասել է նա հեռախոսազրույցում։
Հայ քննադատները փաստարկում են, որ Փաշինյանը բանակցում է թույլ կետից և գտնվում է Ռուսաստանի կողմից ճնշման ներքո, որը միջնորդեց 2020 թվականի պատերազմում հրադադարի ստորագրումը, իսկ այնուհետև՝ անցած նոյեմբերին Փաշինյանի և Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հանդիպումը։ Իհարկե, Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը շահագրգիռ և ոչ հուսալի միջնորդ է։ Հայաստանը դեռևս ցնցվում է պատերազմից, որը հազարավոր կյանքեր խլեց և վնասեց երկրին:
Պարտադրված խաղաղությունից Հայաստանի լավագույն պաշտպանությունը կլինի ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի մասնակցությունը բանակցային գործընթացին. նման համատեղ ջանքերի ճանապարհներից մեկը կլինի այսպես կոչված Մինսկի խմբի վերածնունդը՝ ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի համանախագահությամբ: Բայց Մոսկվան բոյկոտում է խումբը։ Փոխարենը, Եվրամիությունը միացել է Ռուսաստանին՝ որպես բանակցությունների համահովանավոր՝ անցած ամիս Բրյուսելում կազմակերպելով Փաշինյան-Ալիև հանդիպումը։ Սա ապահովում է նորմալացման գործընթացի մեջ արևմտյան մասնակցությունը:
Այս շաբաթ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Միրզոյանը քայլ է անելու Հայաստանի պատմական պաշտպան Ռուսաստանի ուղղությամբ՝ Տաջիկստանում գտնվող քաղաք Դուշանբեում հանդիպելով նախկին խորհրդային այլ հանրապետությունների արտգործնախարարների հետ: Ակնկալվում է, որ այդ հավաքը կներառի եռակողմ հանդիպում Ռուսաստանի արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի և Ադրբեջանի արտգործնախարար Ջեյհուն Բայրամովի հետ, որտեղ կքննարկվի խաղաղության պայմանագիրը:
Հայաստանը հարաբերությունների կարգավորման շուրջ բանակցություններ է վարում նաև Թուրքիայի հետ: Անցյալ շաբաթ երկու կառավարությունների հատուկ ներկայացուցիչները հավաքվել էին Վիեննայում երրորդ քննարկմանը՝ հասնելու համատեղ հայտարարությանը, որը բնութագրվում է որպես «հարաբերությունների ամբողջական կարգավորման մասին» հայտարարություն: Վերջերս երկու երկրների միջև վերսկսվել են կանոնավոր օդային թռիչքները։ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը դեռևս հրաժարվում է ճանաչել 1915 թվականի ցեղասպանությունը, սակայն, ըստ երևույթին, կարգավորումը համապատասխանում է տարածաշրջանում հակամարտությունները նվազեցնելու նրա ավելի լայն դիվանագիտական նպատակին:
Դիվանագիտական այս փուլում ամենաինտրիգային, բայց նաև անորոշ խաղացողը Փաշինյանն է։ Նա վարչապետ դարձավ 2018 թվականին՝ գլխավորելով բողոքի շարժումը ընդդեմ կոռումպացված իշխանության, որը ղեկավարում էր Հայաստանը 1991 թվականի անկախությունից ի վեր: Ունենալով փոքր քաղաքական փորձ՝ նա պայքարում էր բարեփոխումներ իրականացնելու համար:
Այնուհետև եկավ 2020 թվականի աղետալի պատերազմը, որը ստիպեց Հայաստանին հրաժարվել Ղարաբաղի մեծ մասից՝ գրեթե 30 տարի վերահսկելուց հետո տեղաշրջանը, որը դե յուրե գտնվում է Ադրբեջանի կազմում, բայց հիմնականում բնակեցված է էթնիկ հայերով:
Փաշինյանը որոշեց, որ ժամանակն է մտածել այն բանի մասին, ինչը հայերը տասնամյակներով աներևակայելի էին համարում՝ առանց նախապայմանների բանակցել Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ։ Անցյալ ամիս մի ուշագրավ ելույթում նա ընդունեց «մեղքն ու պատասխանատվությունը» 2020 թվականի «աղետալի» պարտության համար։ Բայց նա շարունակեց իր խոսքը, ասելով, որ իր «իրական մեղքն» այն է, որ պատերազմից առաջ չէր հայտարարել, որ Հայաստանը պետք է տարածքային փոխզիջումների գնա Ղարաբաղի հարցում, քանի որ Հայաստանի անզիջում դիվանագիտական դիրքորոշումը «միանշանակորեն» մերժվել է միջազգային հանրության կողմից։
«Ադրբեջանի հետ որքան հնարավոր է շուտ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը մեր ծրագրերի մի մասն է»,- ապրիլի 13-ի իր ելույթում ասել է Փաշինյանը։ Արդեն երկու երկրները պայմանավորվել են ստեղծել համատեղ հանձնաժողով՝ անվտանգ սահմաններ ձևավորելու համար։ Ցուցարարները վրդովված են, բայց ԱՄՆ պաշտոնյաները չեն կարծում, որ ցուցարարները տապալելու են Փաշինյանին։
Փաշինյանը թեև անվտանգության հարցում կախված է Ռուսաստանից, բայց կիսում է Միացյալ Նահանգների մտահոգությունը Ուկրաինա ներխուժման վերաբերյալ և ցանկանում է ԱՄՆ-ի տնտեսական և դիվանագիտական աջակցությունը։ Նշաններից մեկն այն է, որ Հայաստանը միացել էր ԱՄՆ-ի կողմից հովանավորվող «Հանուն ժողովրդավարության գագաթնաժողովին», որը տեղի ունեցավ դեկտեմբերին՝ չնայած Ռուսաստանի խիստ հակազդեցությանը նրա ներկայությանը:
Հայաստանն ունի խնդիր, որի հետ ուկրաինացիները, ի վերջո, ստիպված կլինեն առերեսվել: Պատերազմում այդքան տանջվելուց հետո ինչպե՞ս կարող է ազգը խաղաղություն հաստատել այն երկրների հետ, որոնք նրան այդքան ցավ ու տառապանք են պատճառել: Դա դարավոր խնդիր է, հատկապես այնպիսի երկրի համար, ինչպիսին Հայաստանն է, որը ենթարկվել է ցեղասպանության: Կեցցեն խաղաղարարները, նույնիսկ եթե նրանք այս պահին այնքան էլ սիրված չեն դեռևս սգացող Երևանում։
Դեյվիդ Իգնատիուս
The Washington Post
