2023 թ. մայիսի 14-ին Թուրքիայում տեղի կունենան նախագահական և խորհրդարանական ընտրություններ: Նախագահի թեկնածուները չորսն են՝ գործող նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, Քեմալ Քըլըչդարօղլուն, Մուհարրեմ Ինջեն և Սինան Օղանը:
Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հանդիսանում է «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության նախագահը և հիմնադիրը: ԱԶԿ-ն իշխանության է եկել 2002 թ. արտահերթ ընտրությունների արդյունքում: Էրդողանը, ով 1994-1998 թթ. եղել է Ստամբուլի քաղաքապետը, զբաղեցնում է վարչապետի (Թուրքիան հիմնադրման պահից մինչև 2014 թ. պառլամենտական հանրապետություն էր), ապա՝ նախագահի պաշտոնները: Նա 2014 թ. փոխեց երկրի կառավարման ձևը՝ պառլամենտական հանրապետությունից անցնելով նախագահականի, իսկ 2017 թ. սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում ավելի ուժեղացրեց նախագահի ինստիտուտը: ԱԶԿ-ն հանդիսանում է իսլամամետ պահպանողական ուժ և կոալիցիաներ է կազմել ազգայնական, պանթյուրքական «Ազգայնական շարժում» կուսակցության հետ: Էրդողանի կառավարման երկու տասնամյակի ընթացքում Թուրքիան ապրել է ներքին ու արտաքին կերպափոխությունների ժամանակաշրջան: Նա բարձրացրեց իսլամի դերը Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական համակարգում, որը նշանակում էր Աթաթյուրքի աշխարհիկության սկզբունքներից հեռացում: Բացի այդ, նա կարողացավ սահմանափակել զինվորականության դերը, որն ավանդաբար հանդիսանում էր քեմալիզմի հենարանը: Այս ընտրություններում Էրդողանը ներկայացված է «Ժողովրդական» դաշինքի կողմից, որը կազմված է «Արդարություն և զարգացում», «Ազգայնական շարժում», «Մեծ միասնություն» և «Նոր բարօրություն» կուսակցություններից:
Քեմալ Քըլըչդարօղլուն 2010-ից գլխավորում է «Հանրապետական-ժողովրդական» կուսակցությունը, որը Թուրքիայում գլխավոր ընդդիմադիր ուժն է: Նա հայտնի է որպես հակակոռուպցիոն դեմոկրատ: Քըլըչդարօղլուն նախագահի թեկնածու է ներկայացվել «Ազգային» դաշինքի կողմից, որը հայտնի է նաև «Վեցի սեղան» անունով: Դաշինքը բաղկացած է վեց կուսակցություններից՝ «Հանրապետական-ժողովրդական», «Լավ», «Երջանկություն», «Ապագայի», «Դեմոկրատական» և «Ժողովրդավարություն և առաջընթաց» կուսակցություններից: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ընդդիմությունն առաջին անգամ ունի հնարավորոթյուն հաղթել ընտրություններում, իսկ նախագահի թեկնածու «Թուրքական Գանդին» ունի բավականին ամուր դիրքեր:
Մուհարրեմ Ինջեն աջակողմյան, ազգայնական «Հայրենիք» կուսակցության առաջնորդն է: Նա եղել է «Հանրապետական-ժողովրդական» կուսակության անդամ և նախագահի թեկնածու է ներկայացվել 2018 թ. ընտրություններում՝ հանդիսանալով Էրդողանի գլխավոր հակառակորդը: Կուսակցության ներսում տարաձայնությունների պատճառով նա 2021 թ. հեռանում է և ստեղծում իր կուսակցությունը: Ինջեի թեկնածության հետ կապված կա երկու մոտեցում: Մի մասը նրան քննադատում է, որ Էրդողանի հետ է համագործակցում, և նրա թեկնածությունը նպատակ ունի բաժանել ընդդիմության ձայները: Մյուս մասը կարծում է, որ նա միջին բալանսավորված վիճակ է ստեղծում և, ըստ էության, նա կարող է փոխել ընտրությունների ուղղությունը, մասնավորապես՝ երկրորդ փուլի հետ կապված, ու նպաստել թեկնածուներից մեկի հաղթանակին:
Սինան Օղանն առաջադրվել է «Նախնյաց» դաշինքի կողմից, որի կազմի մեջ են մտնում «Հաղթանակի» և «Արդարություն» կուսակցությունները: Նա նախկինում եղել է «Ազգայնական շարժում» կուսակցության անդամ և պատգամավոր է եղել 2011-2015 թթ.: Սակայն 2017 թ. նա հեռացվել է կուսակցությունից: Օղանն աչքի է ընկնում ազգայնական գաղափարներով և կողմնակից է թյուրքական պետությունների հետ սերտ համագործակցության: Օղանն ընտրվելու հնարավորություն չունի:
Չնայած թեկնածուները չորսն են, սակայն ակնհայտորեն հիմնական մրցակցությունն ընթանում է երկուսի միջև՝ Էրդողանի և Քըլըչդարօղլուի, ըստ այդմ՝ ուշադրություն դարձնենք երկու հավանական զարգացումների:
Վերընտրվելու ի՞նչ հնարավորություններ ունի Էրդողանը
Էրդողանն իր նախընտրական քարոզարշավը սկսել է «Թուրքիայի դարը» տեսլականով: Այստեղ նշվում է 20 տարիների ընթացքում կարևոր ծրագրերի իրականացումը, այնուհետև շեշտը դրվում է աղետի գոտու վերականգնման ծրագրերի վրա: Հարկ է նշել, որ Էրդողանը նախորդ ընտրությունների ժամանակ կարևորել է սոցիալ-տնտեսական խնդիրները և, ըստ էության, քաղաքացիների քվեն ստացել է սոցիալական ու տնտեսական բարեկեցություն ապահովելու խոստման դիմաց: Սակայն Թուրքիայում սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամը և դրան ուղեկցող բարձր ինֆլյացիան, սոցիալական խնդիրները սկսեցին ազդել նրա վարկանիշի անկման վրա: Այս բոլոր գործընթացներն ավելի խորացան 2023 թ. փետրվարի 6-ի երկրաշարժից հետո, երբ առաջին պլան եկավ աղետի գոտու վերականգնման հարցը:
Երկրում առկա սոցիալական խնդիրները մեղմելու համար Էրդողանի կառավարությունը որոշ ծրագրեր է իրականացնում, օրինակ՝ բարձրացրել է նվազագույն աշխատավարձը, թոշակները, երիտասարդների համար տուն ձեռք բերելու ավելի հեշտ պայմաններ է ստեղծել և այլն: Էրդողանը որպես ապագայի տեսլական ներկայացնում է արդյունաբերության զարգացումը՝ ցույց տալով իր իշխանության շրջանում կատարված ձեռքբերումները, մասնավորապես՝ անօդաչուների, թուրքական առաջին ավտոմեքենայի արտադրությունները և այլն: Սակայն այս գործողությունները մեծ արձագանքներ չեն գտնում, հակառակը՝ կրկին խոսվում է թերացումների, հովանավորչության ու կոռուպցիայի մասին:
Էրդողանն օգտագործում է արտաքին քաղաքականությունը ներքին ժողովրդականությունը խթանելու համար: Ասվածի օրինակ են հանդիսանում արաբական երկրների հետ համագործակցությունը, մասնավորապես՝ Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Սաուդյան Արաբիայի, ինչպես նաև Ռուսաստանի հետ հարաբերություններն է հմտորեն օգտագործում: Թերևս, այս համատեքստում պետք է դիտարկել նաև Սիրիայի հետ հաշտեցման փորձերը: Ընդ որում, այս հարցի հետ կապված կարևոր է նաև փախստականների խնդիրը, մասնավորապես՝ նրանց վերադարձն իրենց բնակավայրեր: Էրդողանը ցույց է տալիս, որ այս ուղղությամբ կատարում է որոշակի քայլեր, սակայն դրանք այնքան էլ չեն համապատասխանում իրականությանը: Ճիշտ հակառակը՝ թուրքական զինված ուժերը և նրանց պրոքսի ահաբեկչական խմբերը փորձում են իրենց վերահսկողության տակ վերցնել նոր բնակավայրեր Սիրիայի հյուսիսում: Մյուս կողմից, նախատեսված բանակցությունները, նաև Մոսկվայի ու Թեհրանի մասնակցությամբ, տեղի չեն ունենում, քանզի Բաշար ալ-Ասադը Թուրքիայի հետ բանակցությունների սկսման նախապայման է առաջ քաշել, այն է՝ զորքը դուրս բերել Սիրիայից: Մյուս կողմից, արտաքին-քաղաքական օրակարգերի օգտագործումը հազիվ թե սպասված արդյունքներն ապահովի, քանզի դրանցում ներկայացված չէ Արևմուտքը: Վերջինս ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ ոչ միայն քննադատում է Էրդողանին, այլև բացահայտ աջակցություն է ցույց տալիս ընդդիմությանը:
Փաստորեն այս ընտրություններում Էրդողանի վերընտրվելու հնարավորությունները սահմանափակ են, թերևս նրա հիմնական ընտրազանգվածը շարունակում են մնալ պահպանողականները: Մյուս կողմից՝ Էրդողանի հաղթանակն այս ընտրություններում կփաստի, որ ավարտվել են մրցունակ ընտրությունների հնարավորությունները Թուրքիայում, որի պայմաններում ակնհայտ կդառնա, որ ընտրությունների միջոցով հնարավոր չէ հեռացնել Էրդողանին, և ամենայն հավանականությամբ ականատես կլինենք այլ զարգացումների:
Ի՞նչ հնարավորություններ ունի Քըլըչդարօղլուն
Ք. Քըլըչդարօղլուն խոստանում է ընտրվելու դեպքում մեծ փոփոխություններ իրականացնել: Ընդդիմության ծրագրում ընդգրկված են թուրքական հասարակությանը հուզող ներքին ու արտաքին քաղաքական խնդիրները: Առաջին հերթին ընդդիմությունն իր քարոզարշավը կառուցում է կառավարության գործունեությունը քննադատելու վրա: Այս տեսանկյունից մեծ կարևորութուն է տրվում սոցիալ-տնտեսական խնդիրներին: Ընդդիմության հաղթանակի համար իրական հնարավորություններ են ստեղծվել՝ թույլ տնտեսությունը, բարձր ինֆլյացիան, պետական կառույցների վատ աշխատանքը, որոնք էլ ավելի խորացան փետրվարյան երկրաշարժի արդյունքում, ինչպես նաև Էրդողանի կողմից քաղաքական, վարչական և դատական համակարգերի լիարժեք վերահսկողությունը թիրախ է դարձել ընդդիմության համար:
Էրդողանի ավտորիտար ռեժիմի դեմ ընդդիմությունը հանդես է գալիս միասնական կոալիցիայով: 2017 թ. հանրաքվեից հետո, երբ ամրապնդվեց նախագահական համակարգը, ընդդիմությունը սկսեց միավորել բոլոր ուժերին և փորձեց ստեղծել միասնական ճակատ: Էրդողանի գլխավորած քաղաքական ուժին ընտրություններով հեռացնելու քայլեր ընդդիմությունը ձեռնարկեց 2019 թ. տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններից սկսած, երբ նրանք կարողացան հաղթել խոշոր քաղաքներում, ինչպիսին են Ստամբուլը և Անկարան: Ըստ էության, սա նախաքայլը հանդիսացավ հետագա գործողությունների համար, երբ ընդդիմությունը հասկացավ, որ պետք է ընդլայնի կոալիցիան:
Ընդդիմությունն իր հրապարակած ծրագրում անդրադառնում է թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին քաղաքական կարևոր հարցերին: Ներքին քաղաքականության մեջ շոշափվում են թուրքական հասարակության համար շատ կարևոր խնդիրներ, որոնք առնչվում են արդարադատության, սոցիալական, տնտեսական և այլ ոլորտների: Մյուս կողմից, նրանք ներկայացնում են, որ վերադառնալու են խորհրդարանական կառավարման համակարգին: Սա ենթադրում է, որ նրանք Էրդողանի ավտորիտարիզմին հակադրում են ինստիտուցիոնալ համակարգերը: Արտաքին քաղաքական հարցերում խոստանում են ինստիտուցիոնալացնել հարաբերությունները ԱՄՆ-ի հետ, վերադառնալ F-35 ծրագրին (2019 թ. հուլիսին Թրամփի վարչակարգը Թուրքիային հեռացրեց F-35 ծրագրից՝ կապված ռուսական S-400 համակարգերի ձեռք բերման հետ), վերակտիվացնել ԵՄ-ին անդամակցության բանակցությունները: Ուկրաինական պատերազմի համատեքստում նշվում է հարաբերությունների ամրապնդման մասին ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ, նաև նշվում է Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները պահպանման մասին՝ հավասարակշռված և կառուցողական մակարդակում: Սակայն, դատելով ընդդիմության ներկայացուցիչների հայտարարություններից, նրանք ավելի արևմտամետ քաղաքականության կողմնակիցներն են՝ շեշտելով ՆԱՏՕ-ին անդամակցության հանգամանքը: Թուրքական հասարակությանը հուզող մեկ այլ կարևոր խնդիր է սիրիական փախստականների և Սիրիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման հարցը: Քըլըչդարօղլուն իր ելույթներում հանդես է գալիս փախստականներին իրենց բնակավայրերը վերադարձնելու ծրագրերով: Նա միաժամանակ հանդես է գալիս Սիրիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման դիրքերից: Հարկ է նշել, որ, որոշ վերլուծաբանների կարծիքով, նրա նախագահ ընտրվելուց հետո հնարավոր է առաջին այցելություններից մեկը լինի Դամասկոս:
Ընդդիմության և, մասնավորապես, Քըլըչդարօղլուի համար կարևոր էր համաձայնության գալը «Աշխատանքի և ազատության» դաշինքի հետ, որը ձևավորվել է քրդամետ «Ժողովուրդների ժողովրդավարական կուսակցության» կողմից և ներառում է ձախակողմյան ուժերին: Այս դաշինքն ունի 10-13 % ձայն և ընդդիմության հաղթանակի կարևոր հիմքերից է: Կարող ենք եզրակացնել, որ ընդդիմությունը վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում առաջին անգամ իրական հնարավորություն ունի հաղթելու ընտրություններում:
Ընտրությունները Թուրքիայում և հայ-թուրքական գործընթացը
Թուրքիայում ընտրությունները որոշակի հետաքրքրություն են նաև ներկայացնում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման տեսանկյունից: 2021 թ. սկզբից Հայաստանի և Թուրքիայի կողմից որոշակի քայլեր ձեռնարկվեցին երկխոսության սկսման ուղղությամբ: Երկու երկրների կողմից նշանակվեցին ներկայացուցիչներ, որոնց հանդիպումների արդյունքում ձեռք են բերվել որոշակի պայմանավորվածություններ, մասնավորապես՝ խոսքը վերաբերում է հայ-թուրքական ցամաքային սահմանի բացմանը երրորդ երկրների քաղաքացիների և դիվանագիտական անձնագրեր ունեցողների համար: Դատելով վերջին շրջանում Հայաստանից և Թուրքիայից հնչող հայտարարություններից՝ աշխատանքներ են տարվում ցամաքային սահմանի բացման ուղղությամբ ձեռք բերված պայմանավորվածությունների շրջանակում: Տրամաբանական հարց է առաջանում, թե ընտրությունների վերը քննարկված երկու տարբերակների պարագայում ի՞նչ սպասել հայ-թուրքական գործընթացում:
Ըստ էության, թե՛ իշխող ուժի և թե՛ ընդդիմության հաղթանակի դեպքում հայ-թուրքական ներկա գործընթացը կշարունակվի, սակայն արմատական փոփոխություն, այն է՝ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում, այս փուլում քիչ հավանական է: Թուրքիայի ներկա իշխանությունը Հայաստանի հետ հարաբերությունների հաստատումը պայմանավորում է Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի ստորագրմամբ և վերընտրվելու դեպքում Էրդողանն այս քաղաքականությունը կշարունակի: Մյուս կողմից, հայկական և թուրքական կողմերը գուցե առանձին խնդիրների հետ կապված հասնեն համաձայնության, սակայն նախապայմանների ներկա քաղաքականությունը թուրքական կողմը կշարունակի: Հարկ է նշել, որ այս պարագայում Ադրբեջանին աջակցելով՝ Թուրքիան փորձում է կյանքի կոչել սեփական ծրագրերը, մասնավորապես՝ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», և այս թեման նրանք անընդհատ կշահարկեն՝ փորձելով օգտվել աշխարհաքաղաքական զարգացումներից:
Ընդդիմության հաղթանակի դեպքում, որքան էլ Քըլըչդարօղուն մեծ փոփոխություններ է խոստանում, հազիվ թե դրանց մեջ ընդգրկվեն հայ-թուրքական հարաբերությունները: Բայց այստեղ պետք է նկատի ունենալ, որ Թուրքիան ավելի արևմտամետ քաղաքականություն կորդեգրի, հետևաբար պետք է սպասել Արևմուտքի ակտիվացմանը հայ-թուրքական գործընթացում: Ինչ վերաբերում է նախապայմանների քաղաքականությանը, ապա առայժմ չկան հիմքեր ենթադրելու, որ ընդդիմությունը կհրաժարվի դրանցից, ավելին՝ շատ հավանական է, որ կշարունակի այդ քաղաքականությունը:
Մյուս կարևոր հարցը հայ-թուրքական գործընթացում վերաբերում է ադրբեջանական խնդրին: Էրդողանի վերընտրվելու դեպքում ներկայումս առկա սերտ համագործակցությունը կշարունակվի: Ընդդիմության իշխանության գալու դեպքում Ադրբեջանը կշարունակի ստանալ թուրքական աջակցությունը, թեև ոչ այն ծավալով, ինչն առկա է ներկայումս, որն առաջին հերթին կապված է Էրդողան-Ալիև անձնական ջերմ հարաբերությունների հետ: Հարկ է նշել, որ Թուրքիան Ադրբեջանում ունի ինստիտուցիոնալ ազդեցություն, և ընդդիմությունն, անշուշտ, չի հրաժարվի այդ լծակներից:
Նելլի ՄԻՆԱՍՅԱՆ
Թուրքագետ
Երևան
