Նոնա ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ
Անկախ սոցիոլոգիական հետազոտությունների կենտրոնի գիտաշխատող
Սանկտ-Պետերբուրգ
«Կինը պատերազմում» և «կինը և ազգայնականությունը» թեմաներն ավելի արդիական են դարձել 20-րդ դարի և 21-րդ դարասկզբի էթնո-ազգայնական շարժումների համատեքստում: Կանանց մասնակցությունը պատերազմին և այդ մասնակցության մեթոդաբանական հայեցակետերը սույն հոդվածի խնդրասահմանման թեման են:
Թեմատիկ գրականության տեսություն
Քանի որ «կինը պատերազմում» և «կինը և ազգայնականությունը» թեմաներն ունեն մեթոդաբանական «ականներ», հեղինակը տեղին է համարում մատնանշել խնդրո առթիվ առկա ուսումնասիրությունների համառոտ տեսությունը:
Գենդերային և էթնիկական ինքնությունների փոխհարաբերությունների խնդիրն ավելի հետևողականորեն ուսումնասիրված է բրիտանացի հետազոտող Նիա Յուվալ-Դևիսի կողմից: Նրա հեղինակած «Գենդերը և ազգությունը» հիմնարար մենագրությունը 1997 թվակgնից վերահրատարակվել է չորս անգամ: Այս գրքի գլուխներից մեկը նվիրված է կանանց մասնակցությանը թե՛ ոչ պաշտոնական ժողովրդավարական պայքարին (grassroots movements) և թե՛ ժամանակակից զինված հակամարտություններին: Տղամարդկանց և կանանց տարբեր խմբեր հասարակության մեջ ամենատարբեր դիրքեր են գրավում, հետևաբար՝ պատերազմին էլ այլևայլ կերպով մասնակցում: Յուվալ-Դևիսի կարծիքով, պատերազմին առնչվող այս հայեցակետն առավել ընդգծելի է սոցիալական բոլոր շերտվորումների մեջ այր-մարտիկի կառույցի ներթափանցման պատճառով: Դա չի նշանակում, որ կին-մարտիկի կառույցները գոյություն չունեն. վկա՝ ամազոնուհիներից մինչև Պարսից ծոցում ամերիկացի կին զինվորների մասնակցությունը: Խոսքն այն մասին է, որ այդ պատկերն ընկալվում է որպես անբնական,[2] ինչպես նաև վերջինիս հետ կապված են շատ նախապաշարմունքներ:[3]
Ի տարբերություն անգլալեզու աղբյուրների՝ պատերազմին, այդ թվում և Լեռնային Ղարաբաղում (հոդվածիս հեղինակի թեման), կանանց մասնակցությանը վերաբերող ժամանակակից գիտական ուսումնասիրությունները հետխորհրդային գիտության մեջ առանձապես մեծաքանակ չեն: Հետխորհրդային դպրոցը ներկայացված է Կ. Պետրոնեի (1997թ.), Վ. Տիշկովի (1997թ.), ինչպես նաև հետխորհրդային հանրապետություններից համահեղինակներ Մ. Օհանյանի և Ա. Մխիթարյանի[4] աշխատություններով: Հիշատակելի են նաև կին-պետություն-ազգ-պատերազմ թեմային նվիրված Ս. Պողոսյանի հոդվածները:[5]
Զուտ թեմատիկ ուղղվածություն ունեն Երևանի պետական համալսարանի և Ուելսլի քոլեջի համատեղ հրատարակած ժողովածուները: «Հայ կնոջ ձայնը» գրքում միջազգային համաժողովին մասնակցած կանանց ելույթները բաշխված ըստ «Հայոց ցեղասպանության ազդեցությունը», «Գենդերային դերերը», «Գրականությունը», «Ժամանակակից կյանքը», «Հայ կինը Ստամբուլում» ենթաբաժինների:[6] Նման ենթաբաժանումն ինքնին ունի կառուցակարգող նշանակություն: Այս շարքի հրապարակումների մեծ մասի ուշադրության կիզակետում են պատերազմին կանանց մասնակցության և մայրության հարցերը: Նույն շարքից հաջորդ հրատարակությունը՝ «Հայ կինը փոփոխվող աշխարհում» վերտառությամբ, լույս է տեսել Լոնդոնում, 1995թ.: Ժողովածուն անդրադառնում է «Կինը և իշխանությունը Հայաստանում (քաղաքականությունն ու ձեռնարկատիրությունը)», «Սոցիալական և քաղաքական դերերի փոփոխման պատմական հեռանկարներ. հայ կինը և ազգայնականությունը», «Կանանց առողջությունը», «Քաղաքական և տնտեսական գործոնների ազդեցությունը երեխաների վրա» թեմաներին:[7] Ակադեմիական համագործակցության հետագծից երևում է, որ հետխորհրդային գենդերագիտության արտադրանքը հաճախ կապակցված է արևմտյան դաշտից բխող ազդակների, տվյալ դեպքում՝ հայկական սփյուռքի և արևմտյան համալսարանական շրջանակների ներկայացուցիչների հետ:
Արևմտյան գիտության նավարկուղում կա հետազոտվող խնդրի տարածաշրջանային և պատմական գեղադիտակ պարունակող մտածողների մի ողջ գունդ: Խոսքը որակյալ մեթոդաբանությունների բանալիով աշխատող այնպիսի հետազոտողների մասին է, ովքեր ունեն ուղիղ ակնարկություններ փորձառաբար ճշգրտված դատողությունների նկատմամբ: Նրանցից հիշատակելի են Ն. Դադվիկը, Ջ. Էլշթայնը, Բ. Ռերդոնը և ուրիշներ:[8]
Այս աշխատություններից մի քանիսի առ ընթերցող տանող ուղին դժվարին էր, քանի որ թեման ավելի հաճախ հետաքրքրություն էր առաջացնում ռազմական բնույթի հրատարակություններում, ինչպես, օրինակ, Ֆ. Դ’Ամիկոյի երկերի պարագայում: Դ’Ամիկոյի կարծիքով, պատերազմի գենդերային կառուցակարգումն անխուսափելի է, որովհետև պատերազմն ընկալվում է որպես «արական գոտի, ոստան, տիրույթ», որտեղ կանայք կարող են հանդես գալ կա՛մ որպես զոհ, կա՛մ դիտորդ, կա՛մ էլ որպես պարգև: Կինը բացառվող գործոն է, որը ներկա է, բայց ստվերում է մնում՝ ասում է Դ’Ամիկոն:[9] Հնարավոր է, որ հենց այս պատճառով արևմտյան ֆեմինիստ հետազոտողները կիզակետային ուշադրություն են դրաձնում «կինը և պատերազմը» թեմային՝ դրդելով և սադրելով կանանց «պատմել պատերազմի սեփական պատմությունը»: Ընդ որում, կին-մարտիկի պատկերը միաժամանակ ներկայացվում է որպես ծայրահեղական, հարկադրված, գրգռող և էպատաժ:
Գաղափարների պայքար. պոզիտիվիզմի և կառուցողականության ճիրաններում:
Նեոֆեմինիստական շարժման հիմնադիրներն այս պատկերն անբնական են համարում և զգուշացնում, որ կանանց ռազմական մասնակցության աճը կարող է քայքայել թե՛ ընտանքի և թե՛ քաղաքացիական հասարակության հիմքերը:[10]
Ֆեմինիստական տեսության դրույթները կնոջ և պատերազմի առընչակցության խնդիրը միանշանակ չեն գնահատում: Արմատական ֆեմինիստները կին-մարտիկի կերպարում տեսնում են իշխանությանը տիրելուն (empowerment) ընդունակ ներկայացուցչի, որն իրականացնում է սույն կարգի հաստատողական գործողություն: Ֆեմինիստներից ոմանք ռազմականացումը դիտում են որպես անհրաժեշտություն՝ հարաբերությունների նահապետական կաղապարից ազատվելու համար: Այլ ֆեմինիստներ կին-մարտիկի կերպարը դիտում են որպես կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության հաստատման ամուր հիմք: Այս դիրքերից՝ կանանց ռազմականացման նպատակը հավասարությունն է և միջգենդերային տարբերությունների տեսության տապալումը՝ որպես ռազմական հանրություններն ապաստիճանակարգված և ավելի ժողովրդավար հանրային հաստատության վերածելու ուղի: Ֆեմինիստների երրորդ խումբը զգուշացնում է կին-մարտիկի կերպարի վտանգավորության մասին, որը բխում է պայմանականորեն ասված «մարտիկի առեղծվածից» (warrior mystique), այսինքն՝ մարտիկի կերպարի և պատերազմի առասպելականացումից, որը նախապատվաբար առաջ է մղում մարտական և արական արժեքները՝ գենդերայնորեն հավասարակշռված սոցիալական առաջնահերթությունների փոխարեն: Կին-մարտիկի կերպարի հմայքը կապում են «կնոջ ազատագրման» (women’s liberation) հետ: Միաժամանակ, «ընդունելով «մարտիկի առեղծվածի» հայեցակարգը, կանայք մեղմացնում են զինվորականների՝ որպես կործանողների կերպարը և նպաստում են զինվորականության՝ որպես ժողովրդավարական հաստատության առասպելի ամրապնդմանը»:[11] Նրանք պնդում են, որ «մենք ի վիճակի ենք և պարտավոր ենք կազմաքանդել «մարտիկի առեղծվածը» և դրա տեղում կառուցել քաղաքացիության և հավասարության դրական հայեցակարգ»:[12]
Փաթեթային հետազոտման («Քեյս-սթադի») մեթոդը
«Կինը և պատերազմը» թեմայի ամենաարդյունավետ (եթե ոչ միակ) հետազոտության եղանակը փաթեթային հետազոտման կամ «քեյս-սթադի»-ի մեթոդն է, որը ենթադրում է առանձին վերցված դեպքերի խորքային ուսումնասիրություն: Մեկ դեպքի (Case Study) հետազոտման եղանակն օգտագործվում է փոքր կառուցվածքների և/կամ առօրեականության ոլորտում ուսումնասիորւթյուններ կատարելու համար: Սահմանափակ ծավալի քննության միջոցների ընտրությունն արդարացված է նրանով, որ «այն թույլ է տալիս ավելի արագ հասնել ցանկալի խորությանը, քան համապարփակ գործընթացների «պիլոտաժ» կառուցումները… և այն, ավելի քան որևէ այլ մեթոդ՝ թույլ է տալիս տեսադաշտից չկորցնել գենդերային դրսևորումների դիմկահանդեսը»:[13]
Դադվիկին, Քոքբերնին և տեղայնացված հակամարտությունների ծագման բնագավառում մասնագիտացված մի շարք կին հետազոտողների կարելի է կոչել էթնիկական պատերազմի իրողությունների քննության վարպետ: Տարբեր բնույթի աշխատությունների առկայությունն աներկբայորեն նպաստում է դատողություններում տարածադիտարկման աճին, որը միաժամանակ վերացնում է Արևմուտք-Արևելք, Եվրոպա-Ասիա հակադրությունները: 1988թ. դեպքերին և հայ-ադրբեջանական պատերազմի թեմային է նվիրված Ն. Դադվիկի «Խոհանոցից փոխհրաձգություն. անկախ Հայաստանի կանայք» արդեն իսկ հիշատակված աշխատությունը:[14] Քննելով վերակառուցմանը (պերեստրոյկային) հաջորդած իրադարձությունների ազդեցությունը գենդերային հարաբերությունների վրա՝ հեղինակը գրում է տնտեսության անկման, գենդերային տարբերությունների սրման, կանանց կազմակերպությունների և պատերազմին նրանց մասնակցության մասին, ընդգծելով, թե որ սոցիալական իրավիճակներում է կնոջը թույլատրվում խախտել մասնավորի (խոհանոց) սահմանը և թևակոխել հրապարակայինի (փոխհրաձգություն) տիրույթները:
Վիսկոնսինի համալսարանի հրատարակած «Դաշտային աշխատանքի երկընտրանք. մարդաբանները հետսոցիալիստական պետություններում» գրքի մեջ լույս է տեսել Ն. Դադվիկի հետազոտման դաշտի անդրադարձությանը նվիրված մեթոդաբանական բնույթի հոդված: Բնութագրելով պատերազմական ժամանակների կրքերով տարված հայկական դաշտը՝ հեղինակը խոսում է առօրեականության քաղաքականացման (politicization of daily life) և զոհողության (victimhood) երևույթների մասին:[15] Ն. Դադվիկի «Լեռնային Ղարաբաղ և ինքնիշխանության քաղաքականություն»[16] հոդվածը քննում է Հայաստանի և Ադրբեջանի բնակչության շրջանում ազգ, տարածք, պետություն, հայրենիք ստորոգությունների ընկալման և հայեցակարգայնացման տարբերությունները: Հայաստանի բնակչության գիտակցության մեջ ազգը մեծամասամբ առընչակցվում է ծագումնավաղնջության պատմույթների կարգի հետ, մինչդեռ ադրբեջանական բնակչության համար գերիշխող չափանիշը տարածաշրջանային ինքնությունն է, որի հիմքում ընկած է որոշակի տարածքի նկատմամբ կախվածությունը (base their attachments to territory): Հետազոտության մեջ լուսաբանվում են «ինքնորոշում» հասկացության ժամանակակից մեկնաբանությունները, որոնք ինքնորոշում եզրույթը նախապատվաբար կապում են ներառման (անհատների և խմբերի որոշումների համատեղ ընդունմանը մասնակցելու իրավունք), քան բացառման (խմբերի՝ անջատման վրա պնդելու իրավունք) սկզբունքի հետ:[17]
Անգլիացի հետազոտող Սինթի Քոքբերնի[18] աշխատությունը նվիրված է ռազմական և էթնոդավանական հակամարտություններում և պատերազմներում կանանց վերապրելու ճիգերին: Աշխատությունը գրված է Իռլանդիայում, Հարավսլավիայում և Իսրայելում հեղինակի հավաքած փաստական նյութի հիման վրա: Ս. Քոքբերնի հետազոտության կենտրոնական թեման դիրքավորված է այն հարցի շուրջ, թե մասնակից կանայք իրենց նախ դիտարկում են կի՞ն և մա՞յր, թե՞ կաթոլիկ սերբ և պաղեստինուհի:
Մեթոդի կիրառման տեսանկյունից հատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև «Կինը և զինված հակամարտությունը. պատերազմը Ղարաբաղում» գիրքը: Այն հետաքրքրական է, քանի որ բաղկացած է ղարաբաղյան պատերազմի ճակատներում տղամարդկանց հետ համահավասար զենքով մարտնչած 11 կանանց կյանքի պատմություններից (life-stories):[19] Նույն այդ կին հետազոտողները գրքին համանուն «Կինը և զինված հակամարտությունը» հոդվածում փորձում են պատերազմը վերլուծել կանանց պատմությունների տեսանկյունից: Հոդվածը գրված է մարտի դաշտում պատերազմած, գերեվարված կամ պատերազմի տարիներին Ղարաբաղում ապրած կանանց հետ վարած հարցազրույցների հիման վրա: Այս կանանց ռազմական գործողություններին մասնակցելու դրդապատճառներն ավելի շատ կապված էին նրանց սոցիալական փորձի, քան գաղափարական լծակների հետ: Նրանք մեծամասամբ կրել են անձնական կորուստներ (մերձավորների մահ, տարիներով վաստակված գույքի թալան) Ադրբեջանում տեղի ունեցած ջարդերի և սկսված պատերազմի ընթացքում: Թեմայի սակավ լուսավոր կողմերից է հեղինակների այն եզրակացությունը, որ անգամ պատերազմում կինը չի կորցնում իր լավագույն մարդկային որակները՝ կարեկցանքը և թշնամու հանդեպ ապրումակցությունը:[20]
Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ այն խնդիրը, թե ուսանողական լսարանում վերոնշյալ տրամախոսական ո՞ր բանալիով է խոսելու դասախոսը, մնում է գենդերային հետազոտությունների դասընթացը վարող յուրաքանչյուր դասախոսի ազատ ընտրության առարկա: Այսինքն, մեթոդաբանական հարցն ըստ էության բաց է մնում: Այնուամենայնիվ, խնդրի արդիականացումը կարևոր է, որովհետև տվյալ հոդվածի շրջանակներում առնվազն առաջարկված են ակադեմիական տրամախոսության և բուհերի դասախոսների հետագա որոնումների համար մեթոդաբանական ուղենիշներ:
[1] Հեղինակը սրտանց երախտագիտություն է հայտնում Մերի Մերֆիին (International Penal Reform) և իր ընտանիքին՝ տվյալ հետազոտությանն աջակցելու համար, մասնավորապես՝ Լոնդոնում Բրիտանական գրադարանում գրադարանային աշխատանքները ֆինանսավորելու համար: Երախտագիտություն եմ հայտնում նաև Հրաչյա Չիլինգարյանին (London School of Economics)՝ խորհրդատվական աջակցության համար:
[2] Yuval-Davis N. Gender & Nation. SAGE Publications. London-Thousand Oaks-New Delhi. 2003. P. 93-94.
[3] Ibid., p. 100.
[4] Петроне К. Герои и пол. Подвиги советских летчиц в 1930-е годы. // Семья, гендер, культура. Отв. Ред. В.Тишков. М.1997; Тишков В. А. Гендерные аспекты глобальных трансформаций и конфликтов // Семья, гендер, культура. Отв. ред. В.Тишков. М.1997; Оганян М., Мхитарян А. Женщина и вооруженный конфликт. Война в Карабахе // ГИ. № 6. Харьков. 2001. Woman and Military Conflict. War in the Karabakh. Edited by A. Mkhitaryan and M. Ohanyan. Yerevan: Youth Center for Gender Studies, 2000.162 p.
[5] Погосян С. Армянка и национально-освободительное движение // Традиции и инновации в армянской культуре. Ереван. 1998. С. 36-39 (на арм. яз.).
[6] Voice of Armenian Women. Papers Presented at the International Conference on Armenian Women. Paris,France. Ed. By Barbara Merguerian Yerevan State Un-ty and Joy Renjilian-Burgy Wellesley College. AIWA Press. 2000.
[7] Armenian Women in a Changing World. Papers Presented at the First International Conference of the Armenian International Women’s Association. Ed. by B.Merguerian, D. Jafferian. AIWA Press. Belmont, Massachusetts. 1995.
[8] См: Dudwick N. Out of the kitchen into the crossfire: women in independent Armenia // Post-Soviet women: from the Baltic to Central Asia. Cambridge University Pres; Elstain J. B. Women and War. The University of Chicago Pres. Chicago and London. 1995; Reardon B. A. Women or Weapons? // Peace review. A Transnational Quarterly. 1996,V.8, № 3, p. 315-321, etc.
[9] D’Amico F. Feminist Perspectives on Women Warriors // Peace review. A Transnational Quarterly. Oxford. 1996,V.8, № 3, p. 379.
[10] Ibid.,с.379-380.
[11] Ibid., p. 382.
[12] Ibid., p. 384.
[13] Пушкарева Н.Л. Гендерная методология в истории // Гендерный калейдоскоп. М. 2002. С. 73.
[14] Dudwick N. Out of the kitchen into the crossfire: women in independent Armenia. In: Post-Soviet women: from the Baltic to Central Asia. Cambridge University Pres.
[15] p. 18.
[16] Dudwick N. Nagorno-Krabakh and the Politics of Sovereignty. In Transcaucasia, Nationalism, and Social Change. Essays in the Histrory of Armenia, Azerbaijan, and Ceorgia. Ed. By R.G. Suny. Ann Arbor The University of Michigan Press. 1996. С. 439-440.
[17] Ibid., p. 431.
[18] Кокберн С. Пространство между нами. Обсуждение гендерных и национальных идентичностей в конфликтах. М.: Идея-прес. 2002.
[19] Women in Military Conflict War in the Karabakh. Ed. by Armineh Mkhitaryan, M. Ohanyan. Yerevan: Youth Center for Gender Studies. 2001. 162 p.
[20] Оганян М., Мхитарян А. Женщина и вооруженный конфликт. Война в Карабахе// ГИ. Харьков. 2001. №6.
