Պետությունների չճանաչվածության ու ձախողման առնչությունները

Անդրադառնալով պետությունների` միջազգային հանրության կողմից ճանաչված լինելու ձգտմանը` փորձենք հասկանալ դրա հիմքերը: Կարծում եմ, այն ցանկալի է հետեւյալ երկու հիմնական գործոններով պայմանավորված` անվտանգային եւ միջազգային առեւտրային:

1. Անվտանգության տեսանկյունից միջազգային ճանաչումը կարող է պետությանը տալ հավելյալ երաշխիքներ նրա սահմանների եւ բնակչության ապահովության համար: Ճանաչումից բխող մեխանիզմները տարբեր կարող են լինել` դաշնակցային հարաբերություններից ու միջազգային կազմակերպություններին անդամակցելուց մինչեւ միջազգային իրավունքով երաշխավորված անվտանգություն: Այնուամենայնիվ, ինչպես իրատեսները կպնդեին, անվտանգության գլխավոր երաշխավորը պետության սեփական կարողունակությունն է` գլխավորապես ռազմական պատրաստվածության տեսքով, ինչը, բնականաբար, ճանաչման հետ ուղղակիորեն կապված չէ պատճառահետեւանքային կապերով: Որպես վերջին ասվածի ապացույց` կարող ենք դիտարկել իրարամերժ դեպքեր: Օրինակ, Սիրիան միջազգայնորեն ճանաչված սուբյեկտ է, սակայն վերջին տարիներին համարվում է ձախողված պետություն, քանի որ դրա կառավարությունը (անկախ այն հանգամանքից` դա Ասադի՞, թե՞ ընդդիմադիրների իշխանությունն է) ի վիճակի չէ ապահովել արդյունավետ եւ անկախ կառավարում իր միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում: Սա որպես ճանաչված-ձախողված երկրի օրինակ, իսկ չճանաչված-հաջողված պետության օրինակներից է Արցախի Հանրապետությունը, որը, առանց միջազգային ուժերի միջամտության եւ ի հեճուկս միջազգային հանրության կողմից իրավականորեն Ադրբեջանի մաս համարվելուն, արդյունավետորեն պաշտպանում է իր բնակչության անվտանգությունը:

2. Միջազգային առեւտրի տեսանկյունից պետությունը, ճանաչված լինելու պարագայում, ավելի մեծ հնարավորություն է ունենում առեւտրային ուղիղ հարաբերությունների մեջ մտնելու այլ երկրների հետ: Բացի երկկողմանի եւ բազմակողմանի առեւտրային հարաբերությունների հաստատման հնարավորությունից, միջազգայնորեն ճանաչված սուբյեկտը սովորաբար կարողանում է լուծել սահմանների խնդիրը` դրանք օգտագործելով եւ՛ ներքին սպառման, եւ՛ տարանցիկ բեռնափոխադրումների նպատակով: Չճանաչված լինելը հիմնականում նշանակում է փակ սահմանի առկայություն, իսկ վերջինս, իր հերթին, հանգեցնում է առեւտրային ներուժի մասնակի` օգտագործման: Այնուամենայնիվ, պետք է նկատել, որ ճանաչման եւ բաց սահմանների առկայության կամ տնտեսական զարգացման միջեւ հարաբերակցությունն ուղիղ համեմատական չեն միմյանց: Դրա վկայությունն է Հայաստանի Հանրապետությունը, որը, փաստորեն, միջազգայնորեն ճանաչված պետություն է, սակայն մեկի փոխարեն երկու փակ սահման ունի` դրանից բխող տնտեսական հետեւանքներով: Մյուս կողմից, Թայվանը, հանդիսանալով միջազգայնորեն չճանաչված պետություն եւ չունենալով հարեւանների կողմից ճանաչված սահմաններ, միեւնույն ժամանակ ակտիվ տնտեսական հարաբերությունների մեջ է մոտիկ ու հեռու բազմաթիվ պետությունների հետ: Ավելին` այն, որպես առանձին առեւտրային գոտի, լիիրավ կերպով անդամակցում է Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպությանը, ինչին չեն հասել նույնիսկ որոշ ճանաչված պետություններ:

Գալով ներքին հարցերում պետությունների արդյունավետության վրա իրենց անկախության միջազգային ճանաչման/չճանաչման հանգամանքի ազդեցությանը` կարող ենք այն դիտարկել գլխավորապես հաստատությունների արդյունավետության շրջանակներում: Նպատակահարմար եմ գտնում քննարկել երկու հիմնական` քաղաքական եւ սոցիալ-տնտեսական ոլորտների արդյունավետությունը:

1. Քաղաքական ինստիտուտները կառավարում են ողջ պետական համակարգը, եւ դրանց ընտրությունը վճռորոշ նշանակություն ունի արդյունքների համար: Անշուշտ, պետության միջազգային ճանաչումը կարող է լրացուցիչ խթան հանդիսանալ կառավարման հատկապես ժողովրդավարական համակարգ ընտրած պետությունների համար: Խոսքը վերաբերում է միջպետական կառույցների միջոցով փորձի եւ աջակցության տրամադրմանը: Սակայն այդ աջակցությունը (որոշ դեպքերում` միջամտությունը) չնչին նշանակություն կարող է ունենալ հաստատությունների արդյունավետության բարձրացման ճանապարհին, քանի որ ներքին կյանքի կարգավորման մեթոդները ճանաչումից ուղղակիորեն կախված չեն, եւ քաղաքացիներն ազատ են ընտրելու այն ճանապարհը, որն իրենք են ցանկանում: Որպես այս հիպոթեզը հաստատող օրինակներ կարող են լինել ամբողջատիրական համակարգ ունեցող Ադրբեջանը մի կողմից եւ անցումային ժողովրդավարական Արցախը մյուս կողմից: Թեեւ Ադրբեջանն ընդհանուր առմամբ  ձախողված պետություն չէ, սակայն, միանշանակորեն, ժողովրդավարական հռչակված հաստատությունների  արդյունավետությունն ավելի ցածր է, քան ԼՂՀ-ում: Եվ դա փաստում են ոչ միայն միջազգային դիտորդները, այլ նաեւ աշխարհում ժողովրդավարացումը գնահատող հեղինակավոր «Freedom House» կազմակերպությունը, որն Արցախը դասում է «կիսաազատ», իսկ Ադրբեջանը` «ոչ ազատ» պետությունների շարքին: Ավելի ցցուն օրինակ է Հյուսիսային Կիպրոսի եւ Հյուսիսային Կորեայի համեմատությունը: Անկախ չճանաչված լինելու հանգամանքից` Հյուսիսային Կիպրոսը «Freedom House»-ի կողմից համարվում է «ազատ» պետություն, իսկ Հյուսիսային Կորեան, հանդիսանալով ճանաչված պետություն` «ոչ ազատ»: Այս տեսանկյունից համոզված կերպով կարող ենք փաստել, որ առաջինը հաջողված, իսկ երկրորդը` ձախողված պետություններ են` անկախ իրենց միջազգային կարգավիճակից:

2. Սոցիալ-տնտեսական ոլորտը եւս համարվում է ներքին կարգավորման բնագավառ, որը նույնպես կախված է կառավարման համակարգի հաստատություններից: Այն սերտորեն փոխկապակցված է քաղաքական ենթահամակարգի հետ, եւ դրանցից մեկի արդյունավետության բարձրացումը սովորաբար հանգեցնում է մյուս ոլորտում եւս բարելավման: Նույն Հյուսիսային Կիպրոսի եւ Հյուսիսային Կորեայի օրինակները համապատասխան են այստեղ: Ավելին` ինչպես նշեցի վերեւում, Թայվանը, հանդիսանալով չճանաչված պետություն, կարողացել է զարգացած սոցիալ-տնտեսական համակարգ ստեղծել, որն իր ծավալներով ու կշռով մտնում է աշխարհի բարձրագույն քսանյակի մեջ:

Հպանցիկ կերպով քննարկելով պետությունների կողմից իրենց միջազգային ճանաչմանը ձգտելու անվտանգային եւ առեւտրային դրդապատճառները` կարելի է համոզվել, որ թեեւ ճանաչումը կարեւորություն ունի այդ երկու ոլորտների համար, սակայն ո՛չ պարտադիր, ո՛չ էլ բավարար պայման է երկրների առեւտրային ու անվտանգային շահերն արդյունավետ կերպով իրացնելու ճանապարհին: Եթե այն պարտադիր լիներ, ապա ո՛չ Թայվանը կդառնար ասիական հրաշքի չորս երկրներից կամ աշխարհի քսան խոշոր տնտեսություններից մեկը, ո՛չ էլ Արցախը` իր տարածքի անվտանգությունը սեփական ուժերով պաշտպանող չճանաչված պետություններից մեկը: Իսկ եթե ճանաչումը բավարար լիներ հաջողվելու համար, ապա Սիրիան ի վիճակի կլիներ արդյունավետ ու անկախ վերահսկողություն ապահովել իր ողջ տարածքում, կամ Ռուանդան ժամանակին չէր առերեսվի ցեղասպանության հետ: Ինչ վերաբերում է զուտ ներքին նշանակության հարցերին, ապա, ինչպես քննարկվեց վերեւում, դրանք որեւէ կերպով չեն պայմանավորվում պետության միջազգային կարգավիճակով, քանզի ներքին կյանքի կարգավորումը չի ենթադրում հարաբերություններ այլ երկրների հետ: