Անավարտ վեճ

Սպարտակ ՂԱՐԱԲԱՂՑՅԱՆ
Գրող, հրապարակախոս
Երեւան

Զանգահարողը ընկերս էր՝ Մոսկվայից: Ձայնը տխուր էր, կերկերուն, գրեթե անճանաչելի: Մի կերպ հասկացրեց, որ մայրը՝ տիկին Մարթան, վախճանվել է: Աճյունը Հայաստան էր փոխադրելու, հոր՝ քեռի Վարդանի կողքին ամփոփելու: Խնդրեց կարգի բերել գերեզմանոցը: Հիշողությանս մեջ տիկին Մարթայի բարեհամբույր դիմագծերն արթնացան, նրա հնամենի կարի մեքենան, որ 1947-ին հետն էր բերել Սիրիայից՝ մի կտոր հաց վաստակելու համար:

Նրա ձեւած ու կարած հագուստները ոչ մի տեղ չէիր գտնի: Պատվիրատուին գոհացնելու համար աչք էր կուրացնում, գիշերներ լուսացնում: Տիկին Մարթան պատվիրատուների մի նեղ շրջանակ էլ ուներ՝ պաշտոնյաների կանայք էին. նրանց համար հատուկ գին էր սահմանված: Տեսնես վերջին անգամ ո՞ւմ համար էր հագուստ կարել:

… Քեռի Վարդանը թղթախաղի մոլի սիրահար էր: Ես նրա խաղընկերն էի: Ծանր էր տանում, նեղվում էր, երբ պարտվում էինք.

«Ոչինչ, քեռի Վարդան, միշտ հո մե՞նք չենք հաղթելու»,- փորձում էի հանգստացնել նրան:

«Էս թույլիկների՞ն էլ պարտվենք»,-հեգնանքով ասում էր նա:

«Թղթախաղի մեջ թույլ, ուժեղ չկա. ում լավ թուղթ եկավ, նա էլ կհաղթի»,- եզրակացնողը նրա որդին էր՝ Վազգենը, ով կյանքում ոչ մի անգամ թուղթ չէր խաղացել:

«Դու մի՛ փիլիսոփայիր, գնա մորդ ասա՝ սուրճ թող եփի»:

Վազգենը հլու-հնազանդ գնում էր խոհանոց. մենք նոր խաղ էինք սկսում:

«Քեզ տեսնեմ, փաշաս, ռեպիկոն պիտի անենք»,- ոգեւորված ասում էր քեռի Վարդանն ու դողդոջուն մատներով վերցնում խաղաթղթերը…

Թղթախաղից չէինք կշտանում: Օր էր լինում` տիկին Մարթան կարի մեքենայի մոտ էր լուսացնում, մենք՝ թղթախաղի սեղանի շուրջ… Տիկին Մարթան գոնե պատվիրատու ուներ, մենք ի՞նչ  ունեինք…

Քեռի Վարդանն ու տիկին Մարթան Քեսապից էին եկել: Սիրիայի ու Թուրքիայի սահմանագլխին ծվարած մի գողտրիկ աշխարհ է Քեսապը՝ բնակեցված զուտ հայերով: Փոքրիկ Հայաստան էր հիշեցնում Քեսապը: 1947-ին հարյուրավոր հայեր Քեսապից գաղթեցին խորհրդային Հայաստան: Վարդան եւ Մարթա Գազազյանների նորաստեղծ ընտանիքն էլ նրանց մեջ էր: Եկան, շատերի նման հուսախաբ եղան, բայց լռեցին: Մի քանի տարի Ալավերդիում բնակվեցին, հետո տեղափոխվեցին Կիրովական (Վանաձոր), այնտեղից էլ՝ մայրաքաղաք՝ Երեւան: Մեր թաղում գնեցին Ամերիկա մշտական բնակության մեկնող բեյրութցի Նշանի տունը:

«Մի ախպարը գնաց, մյուս ախպարը եկավ»,- կատակել էր թաղեցիներից մեկը:

«1947-ին երբ եկանք, մեզ հայրենադարձ էին ասում. մենք ի՞նչ հայրենադարձ,- թաքուն բողոքում էր քեռի Վարդանը,- իմ հայրենիքը Քեսապն է, Հարութի հայրենիքը՝ Խարբերդը, Ասատուրի հայրենիքը՝ Տիգրանակերտը… »:

Քեռի Վարդանի  թվարկած տեղանունները եթե կողք կողքի դնեիր, կստանայիր մի մեծ կորսված հայրենիք՝ Արեւմտյան Հայաստան անունով:

Քեսապցի Վարդանի ու բեյլանցի Հարությունի տները կողք կողքի էին, մի թափանցիկ ցանկապատ էր բաժանում նրանց: Ջերմ ու հարեհաս հարեւաններ էին, բայց տարին մեկ-երկու անգամ մի վեճ էր թեժանում Վարդանի ու Հարութի միջեւ, որը շատերի համար անհասկանալի էր ու այդպես էլ մութ մնաց: Լեզվակռիվ էր, վեճ՝ իրենց անհասկանալի բարբառներով՝ Քեսապի ու Բեյլանի: Նա սրա Քեսապն էր փնովում, սա՝ նրա Բեյլանը…Մի օր, հերթական վեճից հետո, Հարութը որոշել էր քարե պատ շարել թափանցիկ ցանկապատի փոխարեն, ու երբ բանվորները մի երկու շարք պատել էին արդեն, փոշմանել էր՝ ասելով.

«Վարդան, եթե կուզես, մնացածը դու շարե, իմ հերսը անցավ»: Պատն այդպես անավարտ էլ մնաց. Բեյլանցի Հարությունն էլ բռնեց Ամերիկայի ճամփան: Քեսապցի Վարդանը տխրեց, գնաց բարի ճանապարհ ու մնաս բարով ասելու Հարութին: Գնաց ու որքան ուզեց զսպել, սեղմել, ցույց չտալ հուզմունքը, չստացվեց. դեմքի ակոս-կնճիռներով արցունքի անթաքույց առվակներ հոսեցին…

Տասնամյակներ անց, Նյու Յորքում, երբ մանկությանս ընկերոջը` Վարուժին, հարցրի.

«Ի՞նչն էր հորդ ու Վարդանի վեճի պատճառը»:

«Դեռ հիշո՞ւմ ես»,- զարմացավ Վարուժը:

«Մոռանալո՞ւ բան է»:

«Հորս ու Վարդանի վեճը չէր միայն, Բեյլանի ու Քեսապի վեճն էր նաեւ: Աշխարհի որ ծայրում էլ լինի՝ քեսապցին ու բեյլանցին երբ հանդիպեն, կողջագուրվեն, սեղան կնստեն, կուտեն-կխմեն ու կհիշեն կորուստները, կհիշեն ու կվիճեն, կվիճեն ու կմեղադրեն միմյանց, բայց դե ի՞նչ օգուտ՝ եղածը եղած է…»:

«Պատճա՞ռը… պատճառը ո՞րն է…»,- այրվող հետաքրքրությամբ հարցրի ես: Ընկերս շարունակեց.

«Թուրքի դեմ կռվելու համար բեյլանցիները զենք են խնդրել քեսապցիներից»:

«Չե՞ն տվել»:

«Տվել են,- ծիծաղելով շարունակեց Վարուժը: -Տվել են. հրացաններ են տվել՝ առանց փամփուշտի…»:

Հարությունը իր կորսված հայրենիքի համար մեղադրում էր Վարդանին, Վարդանը՝ գարադուրանցի հնչակ Վահեին, Վահեն՝ դաշնակցական Հրայրին, Հրայրը՝ պոլսեցի Արթինին, Արթինը՝ ուրֆացի Նշանին… Այսպես իրար մեղադրելով, քով-քովի  չգալու արդյունքում կորցրինք մի մեծ Հայրենիք, որի անունն Արեւմտյան Հայաստան է…

… Քեռի Վարդանը հիվանդացել, անկողին էր ընկել: Գնացի տեսության: Ասացի, որ մի քանի օրից Սիրիա եմ գնում՝ գործուղման:

«Ի՞նչ բերեմ քեզ համար, քեռի Վարդան»,- հարցրի:

«Քեսապ կգնա՞ս»,- քեռի Վարդանի հարցի մեջ խնդրանք կար :

«Կգնա՛մ»,- պատասխանս բուժիչ դեղահաբ էր նրա համար:

«Երանի՜ աչքերիդ,-կարոտով ասաց նա ու շարունակեց,- ինձ համար Քեսապից հող բեր, մի բուռ հող… ուրիշ բան չեմ ուզում… »:

«Մեր տունը «Սեւան» ճաշարանի կողքին էր. տես դեռ կանգո՞ւն է…»,-սա էլ կնոջ՝ տիկին Մարթայի խնդրանք- ապսպրանքն էր…

…Վերադարձիս Դամասկոսի օդանավակայանում մաքսային ստուգում էի անցնում:

«Արգելված ապրանք ունե՞ք»,- հարցրեց մաքսավորը:

«Չունե՛մ»,- անվարան պատասխանեցի:

Մաքսավորը ձեւի համար բացեց ճամպրուկս, տափ-տափեց իրերս, ու այն է՝ հետ պիտի փակեր, երբ ափը հպվեց հողով լի տոպրակին: Դուրս քաշեց.

«Սա ի՞նչ է»,- խուզարկու հայացքով նայեց տոպրակին:

«Հող»,- պատասխանեցի:

«Հո՞ղ»,-զարմացած ասաց նա ու բացեց տոպրակի բերանը:

«Ո՞ւր ես տանում»,-հարցրեց:

«Հայաստան, քեսապցի Վարդանի խնդրանքն է»:

«Հողը Քեսապի՞ց է…»:

«Այո, Քեսապից… Չի՞ կարելի…»:

Մաքսավորը կամուկացի մեջ էր: Տեսնելով, որ ստուգումը երկարում է, մի ուրիշ մաքսավոր մոտեցավ՝ բարձրաստիճան ուսադիրերով:

«Հող է տանում  Քեսապից,- զեկուցեց աշխատակիցը, հետո շրջվելով ինձ՝  հարցրեց,- ո՞ւմ համար է՝ ասացիր… »:

«Վարդանի, քեսապցի Վարդանի…»:

«Քեսապցի Վարդանը քո ի՞նչն է»,- հետաքրքրվեց բարձրաստիճան սպան:

«Իմ քեռին է»:

Սպան խորհրդավոր, բայց բարի ժպիտ ուներ այդ պահին:

Շատ եմ ճամփորդել, ժպտադեմ մաքսավորների գրեթե չեմ հանդիպել. բոլորն էլ խուզարկու, ինչ-որ բան գտնելու մարմաջով տառապող մարդիկ են: Այս մի ժպիտը մինչեւ հիմա էլ հիշում եմ:

«Իմ մեծ մայրն էլ հայ էր, անունը՝ Աղավնի, այնպես որ Վարդանը ոչ միայն քո, այլեւ իմ քեռին է…»:

1915-1923 թվերի ցեղասպանության տարիներին մազապուրծ հայերի խլյակները Տեր-Զորից հասնում են Հալեպ, Դամասկոս, Լաթաքիա՝ ցրվելով Սիրիայով մեկ… Արաբները հաց ու ջուր են տալիս, ապաստան, դեղ ու ճար անում փրկվածներին, իրենց ընտանիքներում պահած հայուհիներից շատերին ամուսնացնում իրենց որդիների հետ: Նրանցից մեկն էլ մաքսատան պաշտոնյայի մեծ մայրն է եղել՝ Աղավնին:

… Խորհրդային տարիներին մեր բոլոր ճանապարհները Մոսկվայով էին անցնում: Այնպես որ, այստեղ էլ պիտի մաքսային ստուգման ենթարկվեի: Մոսկվայում չստուգեցին, այլ քրքրեցին իրերս ու… «գտան» չհայտագրված արգելված իրը՝ Քեսապի հողը…

«Սա ի՞նչ է»:

«Հող»:

«Ձե՞ռք ես առնում»:

Հողով լի տոպրակը հայտնաբերած մաքսավորը կանչեց օրվա հերթապահին:

«Ասում է՝ հող է»,- դեմքին քմծիծաղ կար:

«Փորձաքննության տար»,-առաջարկեց հերթապահը:

«Տարեք»,- հանգիստ, անտարբեր տոնով ասացի ես ու սկսեցի անշտապ, հատ-հատ հավաքել ճապրուկիս՝ սեղանին թափված պարունակությունը:

Քիչ անց, տոպրակը ձեռքին՝ վերադարձավ շիկահեր, կարմրաթուշ հերթապահ մաքսավորը:

«Ստուգեցի՞ք»,-հարցրի:

«Ստուգեցինք… բայց պիտի խոստովանես՝ մեջն ի՞նչ կա, որ տանում ես»:

«Կարոտ… Հիշողություն… արգելվա՞ծ է…»:

Մաքսավորը քար կտրեց. Նրան թվաց, թե ձեռք եմ առնում: Չհասկացավ…Ախր՝  նրա մեծ մոր անունը Աղավնի չէր…

——————————————————————————

Կարանտին

…Բզկտված Հայաստանից մնացած այս տարածքը այն տարիներին Սովետական Հայաստան էր կոչվում: Հենց էդ «Սովետական» բառը, անունը համայնավար Մարգարին գայթակղեց, ոգեւորեց, ստիպեց, որ 1947-ին հավաքի ունեցած-չունեցածը, ձգի Լիբանանն ու գա, բնակվի մեր թաղում… Կնոջ՝ Ազատուհու դաշնակցական եղբայրներին մերժեցին, թույլ չտվին, արգելեցին ներգաղթել, որովհետեւ Հայաստանը Սո-վե-տա-կա՜ն էր…

Սովետների երկրում Մարգարին կուլակաթափ արին. եղած-չեղածը ձեռքից առան ու հետը բերած թոփ-նոր բեռնատար հինգ մեքենաներից միայն մեկը «թողեցին» նրան… Մարգարին ձեւակերպեցին վարորդ միայն մի պայմանով՝  ամեն օր, աշխատանքային օրվա վերջում մեքենան կայանվի «գարաժում»…

Քաղաքից կտրված, հեռու, անտեր ու անխնամ տարածք էր «գարաժ» ասվածը` անծածկ, անկտուր…Ամեն գիշեր Մարգարը մեքենան հասցնում էր գարաժ, կայանում իր իսկ բերած մյուս բեռնատարների կողքին ու տխուր, գորովալից, թաքուն ափսոսանքով նայում նրանց, ինչպես արաբն իր գերեվարված ազնվացեղ նժույգներին կնայեր:

Տուն էր վերադառնում ոտքով: Նույն ճանապարհը, առավոտ կանուխ, էլի ոտքով պիտի գնար՝ հասնելու «գերեվարված նժույգին»: Ազատուհին աչք չէր փակում՝ մինչեւ ամուսինը կվերադառնար: Մարգարի հոգնած ու վհատ վիճակը տեսնելով՝ հիշեցնում էր.

«…Եղբայրներս հազար ըսին՝ մի՛ երթար, Մարգար, քո գիտցած համայնավարները չեն հոն, քո գիտցած երկիրը չէ: Մտիկ չըրիր, ականջ չկախեցիր՝ ինչ է թե, եղբայրնե՞րս էին ըսողը…»:

Մարգարը հազար անգամ լսել էր այս խոսքերը ու այս անգամ էլ համբերատար լսեց, չարձագանքեց… Մի կենտ բառ ասաց.

«Անոթի եմ…»,- ու հայացքը նետեց կողք-կողքի քնած երեխաներին: Վեցն էին, յոթերորդին սպասում էին՝ էսօր-էգուց էր…

Ընթրիքի աղքատիկ սեղանի շուրջ երկուսով էին: Ազատուհին հուշերով լրացնում էր պակասը:

– Մարգար,- դիմեց ամուսնուն,- գիտե՞ս ինչ հիշեցի..

– Ի՞նչ,- մեղմ հարցրեց Մարգարը

– Կհիշե՞ս՝ երբ Բաթում հասանք, նավին վրա պրոպագանդիստ մը ելավ, հայ թարգմանիչ կար հետը…

– Կհիշեմ, -ասաց Մարգարը:

– Կհիշե՞ս ինչ ըսավ :

– Ի՞նչ:

– Ըսավ՝ ուտելիք-մուտելիք, ինչ ունեք-չունեք, հավաքեք, ծովը նետեք. կարանտին է… Թարգմանիչին հարցուցի՝ նարի՞նջն ալ…Նարինջն ալ, զեյթունն ալ, ամենը, ամենը… Կարանտին է՝ ըսավ:

– Է՜, Ազատուհի, հոգիս, նարինջին համն ալ մոռցիր, զեյթունին գույնն ալ:

Մարգարի ձայնի մեջ գորովանք կար ու մեղքի զգացում…

– Մարգար, գիտե՞ս ինչին կափսոսամ…

– Ինչի՞ն:

– Շոկոլան…Շոկոլան ալ ծովը նետեցի…

Մարգարը մեղմ ժպտաց ու կնոջը քնքուշ շոյելով՝ ասաց.

– Մի՛ ափսոսար…

Ազատուհին նորից հարցրեց.

– Մարգա՞ր..

– Ըսե..

– Մարգար, պրոպագանդիստին ըսած կարանտինը ե՞րբ պիտ լըմըննա…