«Այդ օրը եկանք դպրոց, ադրբեջանցի աշակերտներից ու ուսուցիչներից մարդ չկար, դպրոցի տնօրեն Ալի Ալասկյարովին հարցրինք՝ ո՞ւր են, ասաց, որ բոլորը ավտոբուսներով փախել են Հայաստանից»,- պատմում է Գուգարքի շրջանի (այժմյան Լոռու մարզ) Շահումյան գյուղի ինտերնացիոնալ դպրոցի տնօրենի դաստիարակությանգծով տեղակալ Ռիմա Սարգսյանը:
1988թ. փետրվարի 26-ն էր. Սումգայիթի դեպքերից երկու օր առաջ:
«Վախի մթնոլորտ էր թե՛ ադրբեջանցիների, թե՛ հայերի մոտ: Գյուղերի հայերը շատ էին վախենում, որ ադրբեջանցիները խմելու ջուրը կթունավորեն»,- հիշում է այդ ժամանակ Գուգարքի Վահագնի կոլտնտեսության նախագահ Ստեփան Այվազյանը, ով 1989թ. նախագահում էր Գուգարքի շրջանային ագրոարդյունաբերական միավորումը:
Սումգայիթի դեպքերից հետո Գուգարքի շրջանում առաջին քայլերից մեկն եղավ այն, որ ռազմավարական աշխատավայրերի՝ (ջրմուղ-կոյուղի) ազգությամբ ադրբեջանցի պահակներն ազատվեցին աշխատանքից:
Կիրովականի այդ ժամանակվա դատախազ Գրիգորի Շահվերդյանի անձնական արխիվում պահպանված փաստաթղթերում նշված է, որ ընդհանուր առմամբ Գուգարքի շրջանում 1988թ. մարտից մինչև նոյեմբեր աշխատանքից ազատվել է 624 ադրբեջանցի:
Ղարաբաղ կոմիտեի նախկին անդամ Արթուր Սաքունցը նշում է, որ այն ժամանակ իրենք կոմիտեի անդամներով գիշեր-ցերեկ հսկում էին, որ քաղաքում պրովակացիաներ չլինեն երկու կողմից էլ: Բայց, միևնույն է, ոչ միշտ էր դա հաջողվում:
«Երբ Արջուտ գյուղից ադրբեջանցիներին գիշերը տեղափոխում էին մեքենաներով, լինում էին դեպքեր, երբ հայերը հարձակվում էին մեքենաների շարասյան վրա»,- պատմում է Արթուր Սաքունցը:
10.07.1989թ. դրությամբ «Ազգամիջյան հանցագործությունները Կիրովականում» խորագրով փաստաթղթում նշված են 42 հանցագործության դեպքեր. 1988թ. մարտից սկսած գրանցվել են հարձակումներ ադրբեջանցիների տների վրա, ծեծի և կողոպուտի դեպքեր: Ադրբեջանցիների համար անհանգիստ էր ոչ միայն տանը, այլև աշխատավայրում. գրանցվել են գործընկերների կողմից ծեծի, ինչպես նաև աշխատանքից անպատճառ ազատման դեպքեր: Ադրբեջանցիներին հեշտ կարելի էր գտնել շուկայում, քանի որ շուկայի վաճառողների մեծ մասն էին կազմում. եղել են դեպքեր, երբ ծեծի են ենթարկվել շուկայի ադրբեջանցի վաճառողներ, որոնցից նույնիսկ առևանգվել են որոշակի ապրանքներ, ինչպիսիք են մորթի, ընտանի թռչուններ:
«Ես ունեի Վանաձորում բնակվող ադրբեջանցիների հասցեները և նրանց բոլորին տեղյակ էի պահել, որ եթե խնդիր լինի, մեզ հետ կապվեն: Մի օր զանգեցին Կուլիևների ընտանիքից, որ անհայտ անձիք դուռը ուզում են ջարդել: Միայնակ հասա այդ տուն, տեսնեմ կացնով ջարդում են դուռը, կարողացա առաջն առնել»,- պատմում է Կիրովականի նախկին դատախազ Գրիգորի Շահվերդյանը, ով միայն հիմա է զարմանում, որ այդ ժամանակ առանց վախի կարողանում էր արձագանքել նման դեպքերին:
Ըստ նրա՝ Վանաձորում գրանցվեց սպանության 7 դեպք: Ամենահայտնի պատմությունը Թելման Հուսեինովի սպանությունն էր: «1988թ. նոյեմբերի 27-ին, ժամը 22.00-ի սահմաններում սիրուհու Իրինա Պ.-ի տանը դանակով և կացնով սպանվել է Թելման Հուսեինովը: Տեղի քննչական մարմինների ջանքերով հանցագործությունը բացահայտված և կալանավորվել են անչափահասներ Հուսիկ Մարությանը և Տիգրան Էվինյանը»,- նշված է դատախազի արխիվում:
Նախկին դատախազ Գրիգորի Շահվերդյանը խոստովանում է, որ դատախազությունը հայտնվել էր իրավամբ ծանր դրության մեջ. «Ով ասես, հրացան ուներ: Ոչ միայն ազգամիջյան, ընդհանրապես բռնությունների թիվն էր աճել: Մի այլ դեպք էլ Շահումյան գյուղում եղավ: Զանգեցին ինձ, որ բնակիչները ոտքերով խփելով մի ադրբեջանցու (Քասիմ Ք.) սարից գլորելով գցում են ներքև: Երբ հասանք, սկսեցինք պաշտպանել այդ մարդուն: Իմ մի կողմից միլիցիան էր, մյուս կողմից՝ ազգային անվտանգությունը, ձախ կողմից ցանկապատի ցանց էր. ժողովուրդն անցավ այդ կողմը ու մեզ վրա հարձակվեց: Ասում են, որ ուշաթափվել եմ, և ինձ տարել են այդտեղից»:
Մանե Պապյան
