Լռության մեջ պատսպարված իշխանություն,  նորմեր և ընտանեկան բռնություն կանանց միջև

Աննա ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ
Ֆեմինիստ ակտիվիստ և հետազատող
Երևան

Հետերոսեքսուալ պայքարից անդին

Տարբեր երկրներում ֆեմինիստական խմբերից և կանանց իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող կառույցներից տասնամյակներ պահանջվեցին կանանց նկատմամբ բռնության առկայության ու ծավալների մասինգիտակցություն ձևավորվելու համար[1]: Հայաստանում զանգվածային լրատվական միջոցները 2010 թվականից՝ 20-ամյա Զարուհի Պետրոսյանի դաժան սպանությունից հետո միայն սկսեցին աստիճանաբար լուսաբանել ընտանեկան բռնության դեպքերը՝ հասարակության լայն շրջանակներին իրազեկելով խնդրի առկայության, լրջության ու անպատժելիության մակարդակի մասին:Այստեղ, սակայն, ես ոչ թե խոսելու եմ ընտանեկան բռնության մասին կանանց նկատմամբ, այլ բռնության մասին կանանց միջև, մի երևույթ, որի մասին Հայաստանում բացարձակապես չի խոսվում: Ավելին, այս թեմայի շուրջ առկախված համատարած լռության պարագայում անհնարին է նույնիսկ դառնում երևույթի հստակ բառաձևումը. կանանց միջևի՞նչ տեսակի բռնության մասին է խոսքը գնում: Երկու կանանց միջև հարաբերությունների ընթացքում ի հայտ եկած բռնությունը լիովին դուրս է թողնված ընտանեկան բռնության ներկայիս օրակարգից: Առկա հոմոֆոբ տրամադրվածությունների պարագայում նման բռնությունը ընտանեկան չէ ո՛չ հասարակական, ոչ էլ առավել ևս ինստիտուցիոնալ և իրավական տեսանկյուններից, քանզի ո՞վ է Հայաստանում կանանց միությունը ընկալում որպես ընտանիք: Երբ ընտանիքը համարվում է կնոջ ազատությունը տղամարդու կողմից սահմանափակող, հետերոսեքսուալ կապը լեգիտիմացնող զորեղ ինստիտուտ, երկու կանանց միջև չի կարող լինելընտանեկան բռնություն, ինչպես ժամանակին չէր կարող լինել բռնություն կնոջ (օբյեկտի) և տղամարդու (սեփականատիրոջ) միջև:Երկու կանանց միջև ընդհանրապես ոչինչ լինել չի կարող, ուստի նրանք ապրում, գոյատևումկամ միմյանց հանդեպ բռնանում են այդ չբառաձևված, հասարակության կողմից մերժված ու մարգինալացված ոչնչի մեջ:

Այսպիսով, ես այստեղ չեմ ցանկանում խոսել տղամարդկանց կողմից կանանց հանդեպ իրականացվող բռնությունների մասին, որոնք գալիս են հայրիշխանական համակարգում կնոջը ստորադասելու, սեփականաշնորհելու և առարկայնացնելու ավանդույթից: Այդ մասին արդեն սկսել են խոսել տարբեր հարթություններում, թեև ընտանեկան բռնությաններկայիս խոսույթները մեծամասամբ (վեր)արտադրում ու (վերա)սահմանում են տղամարդու՝ ուժեղի, ագրեսիվի, իշխողի ու կնոջ՝ թույլի, խաղաղարարի ու ենթարկվողիորպես էութենականներկայացվող կերպարները, և համեմատաբար քիչ են անդրադարձերը զորեղացված, ազատագրված ընտանեկան բռնություն վերապրած կանանց փորձառություններին:

Հաշվի առնելով այժմեական զարգացումները՝ կարևոր է, որ հայաստանյան ֆեմինիստական միտքը դիտարկի կանանց նկատմամբ բռնությունն իր բոլոր դրսևորումներով՝ դուրս գալով հետերոնորմատիվության թելադրանքներից, այսինքն՝ սեռականության իշխող նորմերից, որտեղ միակ և «ճշմարիտ» սեռահուզական հարաբերությունը կնոջ և տղամարդու միջև է:Այս առումով ընտանեկան բռնությունը կանանց միջև անշուշտ ապակառուցում է վերոնշյալ բինար պատկերացումները, բայց այն նաև մարտահրավեր է նետում ֆեմինիստական մտքին՝ տեսականացնելու կանանց նկատմամբ բռնությունն իշխանության այնպիսի տեսանկյուններից, որոնց միակ հարացույցը գենդերը չէ[2]:

«Անձնականը քաղաքական է» ֆեմինիստական հայտնի կարգախոսը միանշանակորեն նպաստեց տան չորս պատերի ներսում կանանց նկատմամբ կատարվող բռնությունների ու սահմանափակումների մասին բարձրաձայնմանը: Այդուհանդերձ, ենթադրությունը, իբրև բռնությունն իրագործվում է միայն հետերոսեքսուալ հարաբերություններում, ձևավորում է «ճշմարտության մի նոր ռեժիմ», որն ամբողջովին արհամարհում է լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանանց փորձառությունները:

Հետերոսեքսուալ ֆեմինիզմը և կանանց շարժումները տասնամյակներ շարունակ բացատրել են ընտանեկան բռնության պատճառները մշակութային կնատյացությամբ և սեքսիզմով, որտեղ տղամարդիկ օգտվում են իրենց արտոնություններից և իշխանություն ունեն կանանց նկատմամբ[3]: Հայրիշխանական մշակույթները սոցիալիզացնում և սովորեցնում են տղամարդկանց լինելու դոմինանտ, ագրեսիվ և ուժեղ, իսկ կանանց ստիպում են լինել թույլ, կախյալ և ենթարկվող, արդպիսով կարծես հող նախապատրաստելով «բռնարար-զոհ» դերերին, դերեր, որոնք վերարտադրում են տղամարդկանց ու կանանց հենց այդպիսին խոսութային միջոցների արդյունքում: Այս վերլուծության համաձայն՝ ընտանեկան բռնությունը գենդերային հիմքով երևույթ է, որտեղ հայրիշխանությունը տղամարդկանց պահում է իշխանության հարթությունում, իսկ կանանց՝ստորադաս, կցորդային, ուրիշի կարգավիճակում:

Այդուամենայնիվ, բռնություն վերապրած լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանանցպատմությունները վկայում են այն մասին, որ գենդերը կանանց նկատմամբ բռնության միակ չափումը չէ, որ կարիք կա հայրիշխանական նորմերը քննելու «կենսաբանական» մարմիններից անկախ: Խորապես արմատացած հայրիշխանության և սեքսիզմի պարագայում լեսբի, բիսեքսուալ, քուիր կամ տրանսգենդեր անձանց մոտ կարող են դրսևորվել սեփականաշնորհման նույն պահանջատիրական նկրտումները, ինչ գոյություն ունեն հետերոսեքսուալ զույգերի մոտ[4]: Հետևաբար, բռնությունը պիտի դիտարկվի և ուսումնասիրվի գենդերից անդին՝ ընդգրկելով ռասան, սեռական (չ)կողմնորոշումը, տարիքը, միջավայրը, էթնիկությունը, դասակարգը, կրթությունը և ճնշվածության այլ հնարավոր չափումներ: Սա նշանակում է, որ Հայաստանում ֆեմինիստական առկա մոտեցումներն այս հարցի շուրջ պետք է փոփոխել՝ հետերոսեքսուալ փորձառությունները ապակենտրոնացնելով ու միջսեկցիոնար քննադատական ավանդույթզարգացնելով:

Լռության շղթան կոտրելիս

Նույնասեռական անձանց միջև առկա բռնության մասին գրեթե չի խոսվում Հայաստանում: Չկա լեսբի, գեյ, բիսեքսուալ և տրանսգենդեր (ԼԳԲՏ) համայնքի վերաբերյալ որևէ իրավիճակային հետազոտություն այս թեմայով, ուստի բռնության մասշտաբայնությունը հայտնի չէ, իսկ բռնության դինամիկայի ուսումնասիրությունը սահմանափակվում է միայն առանձին, հատուկենտ դեպքերով: Հոմոֆոբ հայաստանյան իրականությունում, որտեղ ցանկացած առիթ օգտագործվում է ԼԳԲՏ անձանց թիրախավորելու, նսեմացնելու և վիրավորելու համար, որտեղ ԼԳԲՏ անձանց կյանքն ու մարմինը աշխարհաքաղաքական խաղերի դաշտ են դարձել, դժվար է խոսել ԼԳԲՏ համայնքներում առկա բռնության մասին: Դա հերթական տաբուն է, իրողություն, որը լռեցվում է թե՛ որովհետև մի կողմից ԼԳԲՏ անձինք Հայաստանում «չկան», ու հետևաբար բռնություն էլ «չկա», թե՛ որովհետև բռնության փոխարեն կա վախ, որ առանց այդ էլ վարկաբեկված անձինք կարող են կրկնակի թիրախավորվել, այս անգամ նաև որպես բռնարարներ՝ «հեղինակազրկելով» այն, ինչ քաղաքական տարամետ պատճառներով կոչում են «ԼԳԲՏ համայնք»:

Ինչպես հետերոսեքսուալ, այնպես էլ լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանայք կարող են ենթարկվել բռնության տարբեր տեսակների՝ ֆիզիկական, հոգեբանական, տնտեսական և/կամ սեռական:Այս դեպքում ևս որոշ կանայք կարող են մնալ բռնարար հարաբերություններում՝ օգնության դիմելու կամ հարաբերությունից դուրս գալու ելք փնտրելու փոխարեն: Սա բացատրվում է տարբեր պատճառներով, որոնք միանշանակորեն տարբեր են հետերոսեքսուալ հարաբերություններում գտնվող կանանց խնդիրներից: Ի հավելում զուգընկերոջը սիրելու, ինքնամեղադրանքի, տնտեսական կախվածության, բռնարարին փոխելու հույսով ապրելու պատճառներին՝ գոյություն ունեն մի շարք այլ պատճառներ ևս:

Հայաստանը ծայրահեղ հոմոֆոբ է նույնասեռականների նկատմամբ: Լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանայք արդեն իսկ ենթարկվում են բռնության ու խտրականության տարատեսակ դրսևորումների հասարակության, հարազատների, գործատուների և համակարգերի կողմից: Այսինքն՝ մտերիմ մարդու կողմից բռնությունը կրկնակի է բարդացնում իրավիճակը, քանի որ հոմոֆոբ միջավայրը ստիպում է բռնության ենթարկված կնոջը մեկուսանալ, օգնություն չխնդրել առանց այդ էլ չընդունող ընտանիքից, ընկերներից կամ ինստիտուտներից:

Երբ կինը գաղտնի է պահում իր հարաբերությունները, բռնության ենթարկվելու դեպքում նա կարող է անհրաժեշտաբար պատմել իր սեռականության մասին, ինչը ևս դժվար քայլ կարող է լինել իր կյանքում:  Շատ լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանայք կարող են իրենց մեկուսացված ու եռակի խտրականության ենթարկված զգալ՝ մի կողմից բռնության ենթարկվելու, մյուս կողմից կին, այն էլ՝ լեսբի, բիսեքսուալ կամ քուիր կին լինելու հետևանքով: Բռնության վերապրումն իր հերթին բերում է հասարակական կամ ընտանեկան խարանի:Որոշ կանանց դեպքում առանց այդ էլ դժվարությամբ պահվող ընտանեկան հարաբերությունները վերածվում են կնոջ սեռականության կամ անձնական կյանքի նկատմամբ հերթական կշտամբանքների ու վիրավորանքների:

Արդյունքում, բռնություն վերապրած կինը դարձյալ լռում է: «Խոսի՛ր», «Մի՛ լռիր» կարգախոսները չեն գործում հետերոսեքսուալության շղարշից դուրս: Իսկ նույնասեռ կապի մեջ գտնվող կինը շարունակում է լռել, որովհետև այժմեական ընտանեկան բռնության օրակարգում նա չկա: Լռում է, որովհետև չգիտի՝ մնալ բռնարար հարաբերությունու՞մ, թե՞ խոսել իր բռնության մասին, բայց ենթարկվել համակարգային բռնության ավելի հզոր ալիքի հոմոֆոբ հասարակության ու «ազգ-բանակ» ինստիտուտների կողմից:

Լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանայք որպես քաղաքական թշնամիներ

Այս պահին «ընտանեկան բռնությունը» հասկացություն  է, որը ներառում է հարաբերությունների միայն որոշակի տեսակ և որոշակի սեռականություն: Հետևաբար, կարևոր է կազմաքանդել այդ եզրը, խնդրականացնել ընտանիքի և սեռականության գաղափարները և կարևորել բոլորիս փորձառությունները: Սակայն արդյո՞ք հնարավոր է դա անել առկա ռեժիմի պայմաններում:

«Ազգ-բանակ» խոսույթի իմպերատիվը ենթադրում է կնոջ և տղամարդու միություն, որն ամրագրված է ամուսնությամբ և երեխաների առկայությամբ, երեխաներ, որոնք ցանկալի է լինեն տղաներ, որպեսզի ծառայեն բանակում, ուղարկվեն առաջնագիծ ևաշխատեցնենիշխանության պարագլուխների գրպանները լցնող մսաղացը: Բայց արի ու տես, որնույնասեռ, բիսեքսուալ և քուիր կանայք միլիտարիստական այս ռազմավարության մեջ չեն տեղավորվում, նրանք չեն դիտվում որպես «ազգին զինվոր բերող» վերարտադրողական մեքենաներ: Հետևաբար, նրանց կյանքը դառնում է անկարևոր, փորձառությունները՝ անտեսված, բռնության առկայությունը՝ լռեցված:

Սա նաև վկայում է այն մասին, որ հայաստանյան ֆեմինիստական շարժումները չեն կարող հասնել կնոջ սեռականության ազատագրմաննուբռնության շղթայի կոտրմանը, քանի դեռ կանանց նկատմամբ բռնությունը չի դիտարկվում իր բազմազան տարբերակումներով և չի քննվում առկա քաղաքական իրողությունների համատեքստում, ինչպիսին երկրի առօրյա ռազմականացումն է: Մի իրականությունում, ինչպիսին Հայաստանն է, ի՞նչ ակնկալիքներ կարող են ունենալ ոչ հետերոնորմատիվ սեռականություն ունեցող կանայք հայրիշխանական և միլիտարիստական արժեհամակարգով վերից վար սնունցված պետությունից, այդ պետությունից սերվող մեյնսթրիմ ծառայություններից և օրենքներից:

Ընտանեկան բռնության կանխարգելման մասին օրենքում լեսբի, բիսեքսուալ և քուիր կանայք բացակայում են: Պետական մակարդակով նրանք «գոյություն չունեն», ուրեմն ոչ էլ կարիք ունեն պաշտպանության: Ուստի աննկատ, բայց խորապես արմատացած հիերարխիա գոյություն ունի ընտանեկան բռնություն վերապրածների միջև՝ իրենց սեռականության և հարաբերությունների հետևանքով, ինչն իր հերթին փաստում է, որ որոշ փորձառություններ կարևոր են, իսկ որոշները՝ ոչ. դրանք պարզապես «չկան»:

Ընտանեկան բռնության կանխարգելման օրենքի շուրջ ծավալվող այժմեական խոսույթները մի կողմից քաղաքական տեսանկյունից նորից օգտագործում են ԼԳԲՏ անձանց օրենքի ընդունումը տապալելունպատակով՝ վերջինս որակելով իբրև նույնասեռ ամուսնությունների համար հող նախապատրաստող օրենք: Մյուս կողմից՝ օրենքի ջատագովներից ոմանք պահում են օրենքի «անաղարտությունն» ու այն ընդունելի դարձնում նմանատիպ քաղաքական շահարկումները ժխտելու միջոցով՝ հերքման լեզվով ԼԳԲՏ անձանց օրակարգից կրկին օտարելով: Հետևաբար, հարց է առաջանում, թե արդյո՞քերբևէ կկոտրվի ընտանեկան բռնության շուրջ առկա լռության շղթան, եթե լռություն կոտրողները մի կողմից ջարդում են կապանքները, իսկ մյուս կողմից՝ ամրացնում հները և կառուցում նորերը:

Anderson, K. L. &Umberson, D. (2001). Gendering Violence: Masculinity and Power in Men’s Accounts of Domestic Violence. Gender and Society, 15(3), 358-380.

Anderson, K. L. (1997). Gender, Status, and Domestic Violence: An Integration of Feminist and Family Violence Approaches. Journal of Marriage and Family, 59(3), 655-669.

Boonzaier, F. & De la Rey, C. (2004). Woman abuse: The construction of gender in women and men’s narratives of violence. South African Journal of Psychology, 34(3), p. 443-463.

Dobash, R. E. a. (2015). When men murder women / R. Emerson Dobash and Russell P.Dobash: Oxford : Oxford University Press.

Donovan, Catherine, and Marianne Hester. Domestic Violence and Sexuality: What’s Love Got to Do with It?. Policy Press, 2015.

Renzetti, Claire M., and Charles H. Miley. Violence in gay and lesbian domestic partnerships. Routledge, 2014.

[1]Dobash, R. E. a. (2015). When men murder women / R. Emerson Dobash and Russell P.Dobash: Oxford : Oxford University Press.

Anderson, K. L. (1997). Gender, Status, and Domestic Violence: An Integration of Feminist and Family Violence Approaches. Journal of Marriage and Family, 59(3), 655-669.

Anderson, K. L. &Umberson, D. (2001). Gendering Violence: Masculinity and Power in Men’s Accounts of Domestic Violence. Gender and Society, 15(3), 358-380.

Boonzaier, F. & De la Rey, C. (2004). Woman abuse: The construction of gender in women and men’s narratives of violence. South African Journal of Psychology, 34(3), p. 443-463.

[2]Renzetti, Claire M., and Charles H. Miley. Violence in gay and lesbian domestic partnerships. Routledge, 2014.

[3]Donovan, Catherine, and Marianne Hester. Domestic Violence and Sexuality: What’s Love Got to Do with It?. Policy Press, 2015.

[4]Renzetti, Claire M., and Charles H. Miley. Violence in gay and lesbian domestic partnerships. Routledge, 2014.