Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) բնակիչների համար շրջափակման օրերն այնքան շատ են արդեն, որ դրանցից որևէ մեկն ընտրելն ու այն նկարագրելը բավականին ծանր գործ է։ Մի բան է բլոկադայի սկզբի օրը, երբ դու քաղաքի մյուս բնակիչների հետ տենդորեն գրոհում էիր սուպերմարկետներն ու մթերքներ էիր գնում պահեստավորելու համար, մի այլ բան է՝ շրջափակման ժամանակաշրջանի կեսերի օրը, երբ Կարմիր խաչը արգելափակված Լաչինի միջանցքով սկսեց մթերք ու դեղորայք մատակարարել, իսկ իշխանությունները մտցրին կտրոնային համակարգը, և կյանքը սկսեց համեմատաբար տանելի դառնալ, վերջապես՝ այլ է ներկա օրը, երբ շրջափակումը համատարած և հյուծիչ բնույթ է ստացել։ Դրանք բոլորովին տարբեր օրեր էին։ Շրջափակվածի մեկ օրը ձմռանը, երբ առաջին անհրաժեշտության մթերքներ ձեռք բերելու հալումաշ անող արշավին միանում են գազի բացակայության և էլեկտրաէներգիայի պարբերական անջատման պայմաններում բնակարանը տաքացնելու տանջալից փորձերը, իսկ սովի սպառնալիքը նահանջում է ընդհանրապես առանց ջերմության և լույսի մնալու սպառնալիքի առջև, և մեկ օրը ամռանը, երբ արևային է ու տաք, իսկ հոգիդ տենչում է մրգեր ու բանջարեղեն, որոնց տեղափոխումը քաղաք գործնականում անկարելի է դարձել վառելիքի բացակայության պատճառով. սրանք նույնպես երկու տարբեր մեկ օր են։
Ինձ և ինձանից ավագ սերնդի համար շրջափակման այս տարբեր օրերի մեկ ընդհանրություն, համենայն դեպս, կա։ Դա դեժավյու-ի սևեռուն զգացողությունն է, որովհետև սա մեզ համար արդեն երկրորդ շրջափակումն է, որ կրում ենք։ Առաջինը սկսվեց անցյալ դարի 80-ականների վերջերին և ավարտվեց 90-ականների սկզբին։ Գործընկերների, հարևանների և հարազատների հետ զրույցներում հիշելով այն օրերը, համեմատելով այն և այս՝ ներկա շրջափակումը, մենք մշտապես օգտագործում ենք «Իսկ դու հիշո՞ւմ ես» հարցը։ Եվ խոստովանում ենք, որ այն ժամանակ, այնուամենայնիվ, ավելի վատ էր, որովհետև լրիվ մեկուսացմանը, սննդամթերքի, ջրի, գազի և էլեկտրականության բացակայությանն ավելանում էին նաև կանոնավոր հրետակոծումներն ու ավիառմբակոծությունները։
Ինչպե՞ս է անցնում շրջափակվածի սովորական օրը։ Հավանաբար, Արցախում ապրելու մնացած ավելի քան 120 հազար հայերից յուրաքանչյուրի համար այն տարբեր կերպ է անցնում։ Ամենից դժվարն, իհարկե, նրանց համար է, ովքեր տանը քրոնիկ հիվանդ կամ փոքր երեխա ունեն։ Իսկ իմ օրը սկսվում է Աստծուն փառք տալով, որ չնայած այն բոլոր դժվարություններին և փորձություններին, որ մենք կրել և կրում ենք, պատերազմին և շրջափակմանը, գիշերը համեմատաբար խաղաղ անցավ, իսկ ես արթնացա ոչ թե նկուղում, որտեղ մենք թաքնվում էին ռմբակոծությունների ժամանակ, ոչ թե օտարության մեջ, այլ իմ տանը, իմ անկողնում։ Եվ փառք եմ տալիս նաև նրա համար, որ իմ հարազատները ողջ են։
Եթե հոսանք է լինում, սև սուրճ եմ եփում (առանց շաքարի, որովհետև շաքար վաճառքում, միևնույն է, չկա վաղուց)։ Սուրճի պաշար ապահովել եմ դեռ շրջափակման առաջին օրերից, իսկ հետո ընկերներս էլ ուղարկեցին, երբ Կարմիր խաչը փոստը դեռ բերում էր (ցավոք, այժմ փոստային առաքումներն էլ մեզ համար մատչելի չեն)։ Թերմոսն եմ լցնում տնեցիների համար։ Սակայն առավոտյան էլեկտրականությունը վերջին ժամանակներս շքեղություն է, իսկ գազ վաղուց չկա, այդ պատճառով էլ հաճախ աշխատանքի եմ գնում՝ այդպես էլ չըմպելով սիրելի սուրճը և ինքս ինձ մխիթարելով, թե կխմեմ աշխատավայրում՝ դասամիջոցին, գործընկերներիս հետ։ Սակայն աշխատավայրում էլ հոսանքը հաճախ չի լինում։ Աստված այդ սուրճի հետ, սակայն պարապմունքների ժամանակ էլեկտրականության բացակայությունը, համակարգչից ու պրոյեկտորից օգտվելու անհնարինությունը նշանակում են վերադարձ դասավանդման պապենական մեթոդներին, երբ գլխավորը դարձյալ դառնում է դասախոսի և ուսուցչի Խոսքը։ Եվ այստեղ կարևոր է, որ դա լինի ճիշտ Խոսք։ Այդ իսկ պատճառով, ինչքան էլ ծանր լինի ուսուցչի կամ դասախոսի համար, աշակերտներն ու ուսանողները պետք է նրա խոսքում լսեն հույսի և հավատի, այլ ոչ թե հուսալքության և թախծի բառեր։
Գործից միշտ ոտքով եմ տուն վերադառնում, երթուղայիններին սպասելն իմաստ չունի, վառելիքի բացակայության պատճառով դրանք հազվադեպ են երթևեկում, տաքսի էլ համարյա չկա։ Ընդհանրապես, ես սիրում եմ զբոսնել մեր հարմարավետ քաղաքում, սակայն ոչ ձյան կամ տեղատարափի ժամանակ։ Իսկ անձրևն այս տարի առատորեն թափվեց։ Ասում են՝ դա լավ է, դա կպահպանի մեր փոքրիկ, մարող ՀԷԿ-ը, որը դարձել է լույսի և ջերմության մեր միակ աղբյուրը։
Տուն վերադառնալիս ձգտում եմ որոշ գնումներ անել, ձեռք բերել խանութներում դեռևս մնացած որոշ մթերքներ։ Քաղաքի մեծ ու փոքր մթերային խանութներ մտնող իմ հայրենակիցների ամենահանրահայտ հարցն է՝ «Դուք մթերքներից ինչ-որ բան ունե՞ք»։ Եվ վերջերս վաճառողներն ավելի ու ավելի հաճախ են այդ հարցին բացասական պատասխան տալիս, իսկ մոռացված սովետական «ճարել» բառը շատ արագ փոխարինեց «գնել» բառին։ Խանութները բացվում են իներցիայով՝ որպեսզի բնակչությունը կարողանա գնել հաց, որը թեպետ խափանումներով, բայց դեռևս լինում է վաճառքում։ Նախկինում կաթնամթերք էլ կար, սակայն արդեն մի շաբաթ է դա էլ չկա. տարաներն են վերջացել, և բենզին էլ ոչ մեկը չունի, որպեսզի մատակարարի վաճառակետերին։
Տուն վերադարձի իմ երթուղին հաճախ անցնում է մսի կրպակների մոտով։ Մսի մնացորդներ հայցող մարդիկ քաղաքում շատ են։ Մսագործները նրանց՝ շնատերերին, դեմքով գիտեն։ Արցախի չորքոտանի բնակիչները նույնպես կրում են շրջափակման դժվարությունները։ Սակայն ես շուն չունեմ, ես պարզապես կամավոր եմ՝ մեր քաղաքի այլ բնակիչների հետ օգնում եմ անտուն կենդանիների ապաստարանին, որը բացվել է շրջափակումից որոշ ժամանակ առաջ։ Փառք Աստծո, Սփյուռքի և ոչ միայն Սփյուռքի մեր ընկերների ֆինանսական աջակցության շնորհիվ ապաստարանը դեռ դիմանում է։ Քաղաքում շատերը մեզ չեն հասկանում, նախատում են, թե այս բարդ ժամանակներում մարդկանց մասին է պետք մտածել, ոչ թե ինչ-որ շների։ Ո՞նց նրանց բացատրես, որ մենք հենց մարդկանց, նրանց մեջ մարդկությունը պահպանելու մասին ենք մտածում։
Վերադառնալով տուն՝ ջանում եմ դեմ առ դեմ չհանդիպել ծանոթների, որովհետև առօրյա խոսակցություններին հետևելու է «Բա մեր վերջը ի՞նչ է լինելու» հարցը։ Դե, ես որտեղի՞ց իմանամ այդ հարցի պատասխանը։ Սակայն, ընդհանրապես, դուր է գալիս, թե ոնց են մեր մարդիկ դիմանում, ջանում են չնվնվալ և նույնիսկ կատակում են մեր տարօրինակ վիճակի մասին։
… Ես սկսել եմ վախենալ երեկոյան հեռախոսազանգերից, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը կարող է տեղեկացնել, թե մերձավորներիցս ինչ-որ մեկը ծանր հիվանդացել է, իսկ համապատասխան դեղորայքի բացակայության պատճառով Արցախում նրան բուժել հնարավոր չէ, և Հայաստան տեղափոխելն էլ չի ստացվի. շրջափակումը մեզ ամբողջությամբ կտրել է մնացյալ աշխարհից։ Այդ զանգը նաև կարող է լինել այն մասին, թե սահմանում հրաձգություն է, անօդաչու է հայտնվել, ռումբ է նետել, ինչ-որ մեկի որդին է զոհվել։ Տեր Աստված, ո՜նց եմ ես վախենում այդ զանգերից…
Երբեմն կարող է զանգել կենդանիների պաշտպանության մեր կազմակերպության կանանցից մեկը՝ հաղորդելու, որ ապաստանում կենդանիները սոված են, և պետք է շտապ ինչ-որ բան ձեռնարկել։ Իսկ ի՞նչ անել և ինչպե՞ս։ Եթե ուտելիք գտնենք, ինչպե՞ս տեղափոխենք, ապաստանը քաղաքից դուրս է, իսկ վառելիք ոչ մեկը չունի, նույնիսկ տաքսիստները։
Այնուամենայնիվ, ինչ տարօրինակ շրջադարձեր ունի ճակատագիրը. մանկուց շատ եմ սիրել Վլադիմիր Տենդրյակովի «Հաց՝ շան համար» պատմվածքը։ Եվ ո՞վ կմտածեր, թե շատ տարիներ անց կհայտնվեմ կարծես այդ պատմվածքում. «Դա մի տեսակ վարձք էր, իսկ ինձ համար միանգամայն բավարար էր այն, որ ես ինչ-որ մեկին կերակրում եմ, փրկում եմ ինչ-որ մեկի կյանքը, նշանակում է՝ ինքս էլ ապրելու իրավունք ունեմ։ Ես ոչ թե սովից մազաթափված շանն էի կերակրում հացի փշրանքներով, այլ իմ խիղճը»։
Երեկոները հաճախ հոսանք չի լինում, ոչ կարող ես կարդալ, ոչ տաքանալ, եթե ցուրտ է, ոչ էլ ֆիլմ դիտել։ Լավ է, գոնե կա բջջային ինտերնետը, որ փրկում է մութ բնակարանի ճնշող լռությունից։ Ուրիշի կյանքի մասին կարդալը, ճամփորդող ընկերների նկարները դիտելը որոշակիորեն հանգստացնում են։ Կա ինչ-որ տեղ նորմալ կյանք, պարզվում է, և հույս է արթնանում, որ մեզ մոտ էլ այն նորից կլինի։ Հնարավոր է… Երբևէ…
Արցախից դուրս գտնվող ընկերներին ու ծանոթներին, չգիտես ինչու, ավելի շատ հետաքրքրում է, թե ինչ ենք մենք ուտում շրջափակման մեջ, կարողանո՞ւմ ենք սնունդ հայթայթել և այլն։ Երբեմն մեզ համար այնքան էլ հեշտ չէ նրանց բացատրել, որ գիտեինք, թե ինչի էինք գնում, երբ որոշեցինք մնալ Արցախում, որ սնունդը մեր գլխավոր խնդիրը չէ, որ սովից, ցրտից և մեկուսացումից ավելի վատ բան կարող է սպառնալ մեզ՝ Հայրենիքի կորուստը։ Եվ որ մենք ամեն գիշեր քնում ենք՝ շնորհակալություն հայտնելով Տիրոջը, որ այս օրն էլ անցավ, և մենք գոյատևեցինք ու մնացինք շարունակելու ապրել մեր պապերի հողի վրա։ Մենք ողջ ենք, մենք դեռ այստեղ ենք, մենք դեռ դիմանում ենք…
Նունե ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ
Մանկավարժ
Ստեփանակերտ
