Անպատիժ հանցանքը նոր հանցանք է ծնում. Բաքվի ջարդեր

Նախապատմություն

1980-ական թթ. կեսերին Խորհրդային Միությունում իրագործվող վերակառուցման և հրապարակայնության քաղաքականության դրսևորումներից մեկն ազգային քաղաքականության ոլորտում դարձավ արցախյան հիմնահարցի վերաբացումը։ 1988 թ․ փետրվարի 20-ին Լեռնային Ղարաբաղի մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանն որոշում ընդունեց ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու և Խորհրդային Հայաստանին միավորելու հարցով խնդրանքով դիմել Ադրբեջանական ԽՍՀ և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդներին և միջնորդել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի առջև՝ այդ հարցի դրական լուծման համար։ Տասնամյակներ շարունակ խորհրդային իշխանությունների կողմից իրագործվող ազգային քաղաքականությունը` ի դեմս ժողովուրդների բարեկամության, եղբայրության, միասնական խորհրդային ազգության գաղափարախոսության, կանգնեց լուրջ մարտահրավերների առջև։

Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների աճող լարվածությունն ու հակահայկական տրամադրություններն Ադրբեջանում իրենց գագաթնակետին հասան ԼՂԻՄ մարզխորհրդի որոշումից մի քանի օր անց` 1988 թ. փետրվարի 27-ից 29–ը Խորհրդային Միության ինտերնացիոնալիզմի խորհրդանիշ համարվող Սումգայիթ քաղաքում։ Կենտրոնական իշխանությունները համարժեք իրավական և քաղաքական գնահատական չտվեցին Սումգայիթի հայ բնակչության ջարդերին` դրանք ներկայացնելով որպես հասարակության «խուլիգանական տարրերի» կողմից իրագործված գործողություններ, զանգվածային անկարգություններ: Պաշտոնական նման խոսույթն արտացոլվեց նաև սումգայիթյան ջարդերի դատավարական գործընթացում, որի հետևանքով ջարդերի կազմակերպիչները չբացահայտվեցին և չպատժվեցին: Հայ-ադրբեջանական միջէթնիկ բռնության նկատմամբ նման դիրքորոշումը և անպատժելության այդ մթնոլորտը կարևոր նշանակություն ունեցան Ադրբեջանում հակահայկական բռնությունների հետագա ծավալման ու շարունակականության համար։

Սումգայիթյան ջարդերից հետո Ադրբեջանում հակահայկական բռնության հաջորդ «օջախը» դարձան Կիրովաբադ քաղաքը և դրան հարակից բնակավայրերը` 1988 թ. նոյեմբերին-դեկտեմբեր ամիսներին: Ինչպես Սումգայիթում, Կիրովաբադում նույնպես հայ բնակչության ջարդերին նախորդեցին հակահայկական ցույցերն ու հայատյացության հրահրումը, իրականացվեցին ջարդերի կազմակերպական և նախապատրաստական աշխատանքներ: Կիրովաբադի ջարդերը հանգեցրին քաղաքի և շրջակա բնակավայրերի հայ բնակչության ամբողջական բռնագաղթի:

Բաքվի ջարդերի կազմակերպումն ու իրականացումը

            Արցախյան հիմնահարցի վերաբացումից անմիջապես հետո` 1988 թ. փետրվարից Բաքվի հայ բնակչության նկատմամբ էթնիկ հիմքով իրագործվել են հետապնդումներ, բռնություններ, հարձակումներ և սպանություններ: Նույն թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Բաքվում կազմակերպվել են առաջին հակահայկական զանգվածային ցույցերը` կապված ԼՂԻՄ-ում ստեղծված իրավիճակի հետ: Հակահայկական բռնությունների հաջորդ ալիքը  քաղաքում տարածվեց 1989 թ. հուլիս-օգոստոս, ապա` նույն թվականի նոյեմբեր ամիսներին:

1990 թ. հունվարի 11-ից Բաքվում սկսվեցին Ադրբեջանի Ժողովրդական ճակատի կողմից կազմակերպված ցույցերը, որտեղ հնչում էին «Մահ հայերին» և «Փառք Սումգայիթի հերոսներին» կարգախոսները:  Հունվարի 13-ին ցույցերը զանգվածային բնույթ կրեցին: Առանձնացան ջարդարարների խմբեր, որոնք քաղաքի փողոցներում սկսեցին փնտրել և սպանել հայերին: Ջարդերի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնելու հետևյալ առանցքային դրույթները.

• Ինչպես Ադրբեջանի այլ հայաբնակ շրջաններում, այնպես էլ Բաքվում հայ բնակչության ջարդերն ունեցել են նախապես կազմակերպված բնույթ: Մասնավորապես, ջարդերին նախորդել են հակահայկական տրամադրությունների նպատակաուղղված հրահրումը, զանգվածային ցույցերի կազմակերպումը, քաղաքի հայ բնակչության հասցեների և հայաբնակ շրջանների քարտեզի կազմումը, անհրաժեշտ գործիքների և զենքերի պատրաստումը և մատակարարումը, ջարդարար խմբերի ձևավորումը:
• Ջարդերի ամբողջ ընթացքում իրավապահ մարմինները դրսևորել են հանցավոր անգործություն (ըստ մի շարք վկայությունների` նաև մասնակցություն): ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության զինվորականներն իրականացնում էին միայն քաղաքի կուսակցական և կառավարական շինությունների պաշտպանությունը` չարձագանքելով հայերի դեմ իրագործված հանցագործությունների մասին հաղորդումներին:
• Ջարդերի իրագործման եղանակաձևերն աչքի էին ընկնում անմարդկային դաժանությամբ: Կատարվել են հայազգի բնակիչների սպանություններ, պատճառվել են ֆիզիկական ծանր վնասվածքներ և հոգեկան առողջության խանգարումներ, խոշտանգումներ, ողջակիզումներ, բռնաբարություններ:

Բաքվում հայ բնակչության ջարդերի կազմակերպումը չի հետապնդել միայն էթնիկ զտման նպատակ: Մի շարք վկայություններ փաստում են, որ Ժողճակատի զինված խմբավորումները նպատակ ունեին թույլ չտալ հայերին հեռանալ քաղաքից և ֆիզիկապես ոչնչացնել վերջիններիս, իսկ նավահանգստում, ինչպես նաև լաստանավերի վրա իրականացվել են արդեն իսկ հեռացող հայերի սպանություններ, իրագործվել են այլ բռնություններ: Բաքվի ջարդերի ուսումնասիրության առումով հատկանշական է ցեղասպանագետ Վ. Դադրյանի «պատժիչ ցեղասպանության» (Retributive Genocide) հայեցակարգը։ Նրա կարծիքով, ցեղասպանության այս տեսակը սահմանափակվում է տեղայնացված վայրագություններով՝ «որպես փոքրամասնության մի հատվածի պատժի ձև, որը մարտահրավերներ է նետել կամ սպառնացել է գերակա խմբին»^[1]։ Հետազոտողը համարում է, որ այն ունի փոքրամասնական խմբին նախազգուշացնող և (կամ) ահաբեկող, ինչպես նաև փոքրամասնության կողմից առաջացրած խնդիրների կրկնությունները կանխելու զուգահեռ գործառույթներ^[2]։ Հիշյալ հայեցակարգը լավագույնս է արտահայտում Բաքվի (նաև Ադրբեջանի հայաբնակ այլ շրջանների) հայ բնակչության ջարդերի ծագումնաբանությունը։ 1988 թ․ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունը պայքար սկսեց ինքնորոշվելու և իր պատմական հայրենիքին՝ Հայաստանին միավորվելու համար։ Այդպիսով, Ադրբեջանի ամբողջ տարածքի հայ բնակչությունը, որպես փոքրամասնություն, դարձավ թիրախային խումբ՝ ադրբեջանական կողմի էթնիկ բռնությունների քաղաքականության համար։

ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունը Բաքվում արտակարգ դրություն և խորհրդային զինուժ մտցրեց միայն հունվարի 19-ին` քաղաքի հայ բնակչության մի մասի փաստացի ոչնչացումից հետո: Մի շարք հետազոտողների կարծիքով՝ խորհրդային բանակի մուտքը Բաքու պայմանավորված էր այնտեղ խորհրդային վարչակարգին սպառնացող վտանգով:

Ինչպես Ադրբեջանի հայաբնակ այլ շրջանների, այնպես էլ Բաքվում իրագործված ջարդերի զոհերի ճշգրիտ թվաքանակն անհայտ է: Ջարդերից հետո չի իրականացվել հետաքննություն, հանցագործության կազմակերպիչների ու մասնակիցների բացահայտում և  պատժում: Մարդկային կորուստներից բացի, Բաքվի ջարդերի հետևանքով հայ բնակչությունը զգալի նյութական վնասներ կրեց, քանի որ թիրախավորված հարձակումների ընթացքում ոչնչացվում, վնասվում կամ թալանվում էր հայերի բնակարանների գույքը: Ջարդերի մյուս հետևանքը հանդիսացավ ինչպես Բաքվի (տարբեր տվյալներով ջարդերի նախօրեին Բաքվում բնակվում էր 35-40 հազար հայ), այնպես էլ Ադրբեջանի այլ հայաբնակ շրջաններում դեռևս բնակվող հայերի բռնագաղթը:

Պատմության դասերը

Բաքվի ջարդերը վերահաստատեցին Լեռնային Ղարաբաղի՝ Ադրբեջանի կազմում լինելու և հայության՝ նրա կազմում ապրելու անհնարինությունը: Հատկանշական է, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության համատեքստում Ադրբեջանը հաճախ է հիշատակում տեղի հայության իրավունքների պաշտպանության իր «պատրաստակամությունը»: Մասնավորապես, այդ երկրի նախագահ Իլ. Ալիևը հայտարարել է, որ Ղարաբաղի հայերը Ադրբեջանի քաղաքացիներն են, խոստանալով, որ «նրանք կունենան բոլոր իրավունքները, և նրանց անվտանգությունը պաշտպանված կլինի»[3]: Անհնար է պատկերացնել, թե ինչպես է արցախահայության իրավունքները պաշտպանելու մի պետություն, որը տասնամյակներ շարունակ հետևողականորեն իրականացնում է հայատյացության սերմանում և քարոզում, ինչի ապակառուցողական և ապամարդկային հետևանքներն ամբողջապես դրսևորվեցին 2020 թ. Արցախյան պատերազմում, ինչպես նաև դրանից հետո ծավալված գործընթացներում: Մասնավորապես, արցախահայության իրավունքների պաշպանությունը ստանձնելուն «պատրաստակամ» երկիրը 2022 թ. դեկտեմբերի 12-ից փակել է Լաչինի միջանցքը` փաստացի 120 հազար հայերի կանգնեցնելով հումանիտար աղետի առջև: Ադրբեջանական իշխանությունների հրամանով պարբերաբար անջատվում է Լեռնային Ղարաբաղի գազամատակարարումը, խափանվում են Հայաստանից էլեկտրաէներգիա մատակարարող էլեկտրագծի և ինտերնետ կապի աշխատանքները: 1990 թ. Բաքվի հայերի, 1988-1990 թթ. Ադրբեջանի հայաբնակ այլ շրջաններում հայ բնակչության ջարդերը, էթնիկ զտումները, ունեզրկումը և բռնագաղթը, ինչպես նաև Լեռնային Ղարաբաղի և նրա ժողովրդի նկատմամբ Ադրբեջանի իրականացրած հանցագործությունները փաստում են ադրբեջանական պետության կողմից հետևողականորեն և շարունակաբար իրականացվող հակահայ պետական քաղաքականության և արցախահայության նկատմամբ առկա ցեղասպանական վտանգի մասին:

Գայանե ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
ԵՊՀ Պատմության ֆակուլտետի հայոց պատմության ամբիոնի ասպիրանտ, «Հայոց-Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ» հիմնադրամի Արցախի, Նախիջևանի և Ադրբեջանի հայաբնակ շրջաններում հայության բռնաճնշումների ուսումնասիրության բաժնի գիտաշխատող
Երևան

_______________________

[1] Vahakn Dadrian, “A Typology of Genocide,” International Review of Modern Sociology, N 5 (1975), էջ 207։

[2] Նույն տեղում։

[3]https://artsakhpress.am/arm/news/162960/alievy-hayerin-mexadrum-e-barbarosutyan-mej-khaxaxutyun-hastatelu-masin-khoselis-harut-sasunyan.html