Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը Բաքվի կողմից Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ սեպտեմբերյան ագրեսիայից հետո թևակոխել է նոր փուլ։ Այն առանձնանում է Արևմուտքի, մասնավորապես՝ Ֆրանսիայի և Միացյալ Նահանգների առավել ակտիվ ներգրավմամբ (վերջինիս միջնորդությամբ էլ փաստացի կասեցվեց այդ ագրեսիան), տևական պասիվությունից հետո ՌԴ ակտիվացման փորձերով և սահմանային լարվածության զգալի աճով, որի հետևանքով այս օրերին ունենք նոր վիրավորներ:
Կարգավորման գործընթացի ներկայիս փուլն աչքի է ընկնում նաև երկկողմ և բազմակողմ ձևաչափերով ընթացող շփումների աննախադեպ ինտենսիվությամբ: Վերջին երկու ամսում Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարներն արդեն երկու հանդիպում են ունեցել. մեկը Պրահայում՝ ԵՄ խորհրդի նախագահի և Ֆրանսիայի նախագահի միջնորդությամբ, մյուսը՝ Սոչիում՝ Ռուսաստանի նախագահի միջնորդությամբ։ ԱԳ նախարարներ Արարատ Միրզոյանը և Ջեյհուն Բայրամովը 3 հանդիպում են ունեցել՝ որոնցից 2-ը երկկողմ ձևաչափով՝ Ժնևում և Վաշինգտոնում, իսկ մյուսը Աստրախանում՝ ՌԴ ԱԳ նախարարի միջնորդությամբ: Բացի դրանից, ԱՄՆ նախագահի՝ ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջեյք Սալիվանի նախաձեռնությամբ Սպիտակ տանը տեղի է ունեցել Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանի և Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիևի հանդիպումը, իսկ Բրյուսելում, ԵՄ միջնորդությամբ, երկու երկրների միջև պետական սահմանի սահմանազատման հարցերով Հայաստանի և Ադրբեջանի հանձնաժողովների երրորդ նիստը՝ փոխվարչապետներ Մհեր Գրիգորյանի և Շահին Մուստաֆաևի նախագահությամբ: Հատկանշական է, որ նշված ձևաչափերով նոր հանդիպումների կազմակերպման վերաբերյալ արդեն իսկ կան ձեռք բերված հստակ պայմանավորվածություններ:
Երկու ամսվա ընթացքում բարձր մակարդակի նման շփումները, թերևս, տեղավորվում են մինչև տարեվերջ սահմանազատման գործընթացը և խաղաղության պայմանագիրն ավարտին հասցնելու տրամաբանության շրջանակում, ինչի վերաբերյալ կողմերը ձեռք են բերել փոխըմբռնում: Թե որքանով է դա իրատեսական՝ բարդ է գնահատել, հաշվի առնելով կողմերի կարմիր գծերը, այնուամենայնիվ՝ այդ հարցում քիչ չեն հոռետեսական գնահատականները:
Նման հոռետեսության գլխավոր պատճառը Բաքվի որդեգրած առավելապաշտական դիրքորոշումն է, որը բավական վառ արտահայտված էր 44-օրյա պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակի տոնակատարության շրջանակում Իլհամ Ալիևի ելույթում: Թեև բովանդակությամբ այն քիչ էր տարբերվում նախորդ նման ելույթներից, այնուամենայնիվ՝ այս անգամ Ալիևը հնչեցրեց Հայաստանին և Արցախին ուղղված մի քանի հստակ սպառնալիքներ:
Բաքվի ռազմատենչ հռետորաբանությունը պայմանավորված է մի շարք գործոններով։ Ադրբեջանը շտապում է և, ի տարբերություն հայկական կողմի, բավարար լծակներ ունի գործընթացի տեմպը որոշելու հարցում։ Թուրքիայում 2023 թվականի հունիսին սպասվող նախագահական և խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները բարդ է կանխատեսել, և Ադրբեջանը ցանկանում է օր առաջ հասնել Հայաստանի հետ իր համար ցանկալի համաձայնության՝ օգտագործելով Թուրքիայի, մասնավորապես՝ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի անվերապահ աջակցությունը և ազդեցությունը։ Բացի դրանից, Ադրբեջանը փորձում է օգտվել նաև այն հանգամանքից, որ Ռուսաստանը ներկայումս իր ռազմական, քաղաքական, դիվանագիտական և մյուս ռեսուրսները կենտրոնացրել է ուկրաինական ուղղությամբ, և Հարավային Կովկասը մղվել է երկրորդ պլան։ Ավելին՝ տարածաշրջանում ՌԴ ազդեցության լծակները համեմատաբար թուլացել են, միևնույն ժամանակ՝ Մոսկվայի համար զգալիորեն մեծացել է Թուրքիայի և Ադրբեջանի դերակատարումն ու կարևորությունը որպես էներգետիկ և տարանցիկ ոլորտներում գործընկեր երկրներ՝ դրանցից բխող հետևանքներով։ Մյուս գործոնը պատերազմի հետևանքով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զգալիորեն խորացած ուժային անհավասարակշռությունը և Հայաստանի անվտանգության ապահովման արտաքին մեխանիզմների փաստացի անգործությունն է, ինչից Բաքուն փորձում է հնարավորինս օգտվել։
Հաշվի առնելով այս իրողությունները՝ Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունն այսօր խնդիր է դրել հասնել խաղաղության պայմանագրի իր տարբերակի ընդունմանը՝ հայկական կողմին ուժի և ուժի սպառնալիքի միջոցով ստիպելով զիջումներ կատարել իր կարմիր գծերի հարցում, ինչպիսին են Արցախի հայության անվտանգության և իրավունքների երաշխիքները, հաղորդակցությունների նկատմամբ ինքնիշխանությունը և այլն։ Հատկանշական է, որ այս հարցում Բաքուն հետևողականորեն առաջ է մղում սեփական օրակարգը, փորձելով անտեսել նաև միջնորդների առաջարկները:
Վերջին երկու տարվա ընթացքում միջնորդների դիվանագիտական ջանքերի արդյունքում ձևավորվել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման երկու հիմնական մոտեցում՝ ռուսական և արևմտյան։ Ռուսական տարբերակը փաստաթղթային տեսք է ստացել և փորձագիտական շրջանակներում հայտնի է «Խովաևի փաստաթուղթ» կամ «Խովաևի տարբերակ» անվանումներով։ Այն Երևանին է ներկայացվել 2022 թվականի օգոստոսին, իսկ արդեն սեպտեմբերին հայկական կողմը պաշտոնապես համաձայնվել է տվյալ տարբերակն ընդունել որպես հիմք՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման համար։ Բաքուն, սակայն, դեմ է այդ առաջարկին։ Պատճառը դրա վերջին երկու կետերն են, որոնցից մեկը վերաբերում է ԼՂ-ում ռուս խաղաղապահների առաքելության երկարաձգմանը, մյուսը՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հստակեցման հարցը առկախելուն։
Այս հարցերը եղել են նաև Սոչիում կայացած եռակողմ հանդիպման օրակարգում, սակայն դրա արդյունքներով ընդունված եռակողմ հայտարարության տեքստից կարելի է եզրակացնել, որ ռուսական կողմին այդպես էլ չի հաջողվել իր առաջարկի հետ կապված Իլհամ Ալիևից համաձայնություն ստանալ։ Պաշտոնական Բաքուն շարունակում է պնդել, թե Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն արդեն պատմություն է, այն լուծվել է, ավելին՝ «Լեռնային Ղարաբաղ» միավոր գոյություն չունի։
Ինչ վերաբերում է արևմտյան տարբերակին, ապա այն փաստաթղթային ձևակերպում չի ստացել և դեռևս առաջարկների տեսքով է։ Հիմնական տարբերությունը ռուսական մոտեցումից այն է, որ Արևմուտքը նախընտրում է հակամարտության վերջնական կարգավորումը, այլ ոչ թե նոր ձևավորված ստատուս-քվոյի պահպանումը: Այդ ճանապարհին կարևորվում է Արցախի սուբյեկտայնությունը՝ միջազգային հովանու ներքո Ստեփանակերտ-Բաքու երկխոսության ծավալման նպատակով։ Պաշտոնական Երևանի համար նույնպես Արցախի ներգրավվածությունը գործընթացում սկզբունքային հարց է, սակայն այս առումով կարևորվում է երկու հանգամանք՝ միջազգային երաշխիքների հուսալիության խնդիրը, ինչպես նաև պաշտոնական Երևանի ներգրավվածությունը գործընթացում՝ որպես միջազգային հանրության մաս:
Պաշտոնական Բաքվի համար այս առաջարկը նույնպես անընդունելի է։ Ադրբեջանական կողմը հայտարարում է, որ Ղարաբաղի հայերն իր քաղաքացիներն են, նրանց հետ շփումը Ադրբեջանի ներքին գործն է, և որևէ արտաքին դերակատարի, առավել ևս Հայաստանի հետ նման հարցեր չի պատրաստվում քննարկել։
Իլհամ Ալիևի վարչակազմի որդեգրած առավելապաշտական այս քաղաքականությունը բավական բարդ իրավիճակ է ստեղծել հենց Բաքվի համար, որն այսօր փաստացի մերժում է թե՛ ռուսական տարբերակը, թե՛ արևմտյան առաջարկները։ Թեև Բաքուն դեռևս հաջողությամբ կարողանում է խուսանավել, ակնհայտ է, որ այդ հնարավորությունն անսպառ չէ, և ճնշումներն անխուսափելի են։ Այդ իսկ պատճառով ադրբեջանական կողմն այսօր փորձում է ուժի և ուժի սպառնալիքով հայկական կողմին պարտադրել միակողմանի զիջումներ՝ այդ կերպ չեզոքացնելով Բաքվի կողմից «խիզախ քայլերի»՝ միջնորդների ակնկալիքները:
Հատկանշական է, որ ադրբեջանական կողմը սկսել է ակտիվ ջանքեր գործադրել իր հնարավոր նոր սադրանքները լեգիտիմացնելու ուղղությամբ: Արդեն մի քանի օր է՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը և մերձիշխանական ԶԼՄ-ները հայկական կողմին մեղադրում են հրադադարի ռեժիմը խախտելու և ռազմական հարձակում նախապատրաստելու համար, ինչն արդեն բավական ծանոթ ձեռագիր է:
Ստեղծված իրավիճակում Ադրբեջանին զսպելու և հնարավոր նոր էսկալացիաները կանխելու ամենաարդյունավետ մեխանիզմը կարող է լինել միջնորդների միջև գործակցությունը: Թեև Արևմուտք-Ռուսաստան աննախադեպ լարվածության այս փուլում դա բարդ է պատկերացնել, այնուամենայնիվ՝ բանակցային գործընթացի շրջանակում կան տարրեր, որոնց հետ կապված կողմերի մոտեցումները համընկնում են: Դրա վառ դրսևորումն է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պետական սահմանի սահմանազատման գործընթացը Ալմաթիի հռչակագրի և հարակից փաստաթղթերի վրա կառուցելու պայմանավորվածությունը, որը ձեռք է բերվել Պրահայում, այնուհետև վերահաստատվել Սոչիում՝ երկրների ղեկավարների, և Վաշինգտոնում՝ ԱԳ նախարարների հանդիպումների շրջանակում։
Եթե Ադրբեջանը փորձում է խաղաղ միջնորդների մոտեցումներում առկա հակասությունների վրա, հայկական կողմի դիրքորոշումն այլ է: Պաշտոնական Երևանը հակված է չհակադրել Մոսկվայի, Վաշինգտոնի, Բրյուսելի կամ Փարիզի միջնորդությամբ ընթացող գործընթացները և դրանք դիտարկում է շարունակականության տրամաբանության ներքո՝ փորձելով Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը շահերի բախման տիրույթից տեղափոխել դրանց համադրման դաշտ և ստեղծել Ադրբեջանի զսպման հավելյալ երաշխիքներ:
Նարեկ ՄԻՆԱՍՅԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան
Երևան
