«Բրյուսելում քննարկումը ծավալուն է եղել, քննարկումը հեշտ չէ», կառավարության սեպտեմբերի 1-ի նիստում այդպես բնորոշեց դրա նախորդ օրը Բրյուսելում տեղի ունեցած եռակողմ հանդիպումը Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը:
Օգոստոսի 31-ին Բրյուսելում տեղի ունեցավ ԵԽ նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ Փաշինյան-Ալիև արդեն չորրորդ հանդիպումը: Առաջինը 2021-ի դեկտեմբերի 14-ին էր, սակայն առաջին և չորրորդ հանդիպումների միջև պարզապես 8-9 ամիս ժամանակ չէ, այլ համաշխարհային իրադրության մի ամբողջ շրջադարձ:
Շառլ ՄԻշելի միջնորդության ներքո «բրյուսելյան ձևաչափ» ասվածը սկսել է մի «աշխարհում», և շարունակվում է բոլորովին այլ «աշխարհում»: Այդ երկու աշխարհների բաժանարար գիծն ուկրաինական պատերազմն է, որը բռնկվեց 2022-ի փետրվարի 24-ին: Այդ պատերազմն այսօր լրջագույն խնդիրների առաջ է դրել հենց Եվրամիությանը, և բանը լոկ առաջիկա ձմռանն ընդառաջ աննախադեպ էներգետիկ ճգնաժամի ռիսկը չէ, որի մեղմման աղբյուրներից մեկն, ի դեպ, Եվրամիությունը դիտարկում է Ադրբեջանին և շաբաթներ առաջ Բաքվի հետ կնքեց հուշագիր՝ մինչև 2027 թվականը Եվրոպա գազի արտահանումը կրկնապատկելու մասին:
Եվրամիությունը նաև խորքային քաղաքական խնդիրների առաջ է, որոնք սպառնում են թե՛ ներեվրոպական ուժերի հարաբերակցության փոփոխությամբ, թե՛ ընդհուպ Եվրամիության կառուցվածքի երերալով: Օրեր առաջ Լեհաստանի վարչապետ Մարովեցկին մեղադրում էր Եվրամիության առաջատարներ Ֆրանսիային ու Գերմանիային՝ կառույցում թելադրող «օլիգարխ» լինելու, անհավասարության համար, իսկ Լեհաստանի նախագահ Դուդան խոսում է այն մասին, որ ներկայիս անհամաձայնությունները միանգամայն հնարավոր են դարձնում ընդհուպ Եվրամիության կազմալուծման հեռանկարը: Օրերս էլ Լեհաստանի իշխող կուսակցության ղեկավար Կաչինսկին հայտարարեց, թե Լեհաստանը պետք է երկրորդ համաշխարհային պատերազմի համար փոխհատուցում պահանջի Գերմանիայից՝ 1,2 տրիլիոն եվրո:
Եվրոպայի խնդիրները դեռևս ամիսներ առաջ բավականին բաց ձևակերպել էր Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը՝ «եվրոպական սուվերենության» խնդիր, որն առաջանում է ուկրաինական պատերազմով, սակայն ունի, թերևս, ոչ միայն ռուսական սպառնալիք կամ վտանգ: Եվրոպայի առաջատարների համար, համենայն դեպս, լուրջ մարտահրավեր է այն, որ ուկրաինական պատերազմը բարձրացնում է Եվրոպայի հանդեպ Միացյալ Նահանգների, ինչպես նաև Եվրամիությունը լքած Բրիտանիայի ազդեցությունը, որն էլ զգալիորեն գործադրվում է նաև արևելաեվրոպական երկրների գործոնով:
Միով բանիվ, հայ-ադրբեջանական հակամարտության հարցում ԵԽ նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությունը շարունակվում է Եվրամիության ահա այդ լուրջ տնտեսաքաղաքական, ռազմաքաղաքական խնդիրների պայմաններում, առաջացնելով նախ և առաջ պարզ հարց՝ այդ խնդիրներով լեցուն Եվրամիությունը կարո՞ղ է դիվանագիտական բարդ խնդիրներ լուծել Կովկասում, ունենալով այստեղ այնպիսի մրցակիցներ, ինչպիսին են Ռուսաստանը, Թուրքիան, Իրանը, ու նաև որոշակի իմաստով՝ Միացյալ Նահանգները, թեև Վաշինգտոնը հայտարարում է բրյուսելյան ձևաչափի խրախուսման մասին:
Ավելին, վերջին շաբաթներին ռեգիոնում նկատվեց ամերիկյան դիվանագիտության հենց անմիջական աշխուժացում: Միայն պետքարտուղար Բլինքենը վերջին ամսվա ընթացքում Երևան և Բաքու է զանգահարել երկուական անգամ, եղել են նաև նրա տեղակալների և օգնականների զանգեր, իսկ Եվրոպայի ու Եվրասիայի հարցերի նրա նախկին օգնական Ֆիլիպ Ռիքերը օրեր առաջ նշանակվել է Կովկասի հարցերով գլխավոր բանակցող, այդ թվում և Մինսկի խմբի ամերիկացի նոր համանախագահ: Այդ նշանակումը հատկանշական է նրանով, որ աննախադեպ է նշանակվող կադրի բարձր դիվանագիտական կարգավիճակի առումով: Դա խոսում է այն մասին, որ ԱՄՆ-ն Կովկասում մտադիր է վարել անմիջական աշխույժ խաղ: Ավելին, Միացյալ Նահանգները հուլիսի վերջին փաստացի առաջին անգամ հանրայնացրեց, որ ունի հաղորդուղիների ապաշրջափակման առաջարկ:
Գործոնների համախումբը հստակ է դարձնում, որ Բրյուսելի համար միջավայրն իսկապես ծավալուն է և ոչ հեշտ, ու Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանի բնորոշումը՝ բրյուսելյան հանդիպման վերաբերյալ, թերևս միանգամայն հարիր է ընդհանրապես այն միջավայրին, որում ձևաչափն է ինքնին: Այդ պայմաններում Բրյուսելի հանդիպման թերևս գլխավոր արդյունք կարող է համարվել Բրյուսելի հանդիպումը: Թող ներվի այդ բառախաղ-տափակաբանությունը, սակայն դատելով գոնե հրապարակային հայտարարություններից, որ հաջորդել են հանդիպմանը, հնարավոր է անել լոկ այդ եզրակացությունը: Թեև Շառլ Միշելը հանդիպումը գնահատել է կառուցողական և հայտնել հետագա ջանքը ավելացնելու պատրաստակամության մասին, նկատելի է, որ օգոստոսի 31-ի հանդիպումը քիչ բան է փոխել մինչ այդ եղած իրավիճակից, որը սուր գագաթնակետի հասավ օգոստոսի 1-3-ի լարվածությամբ, ինչին հաջորդեց Լաչինի միջանցքի հին ճանապարհը հանձնելու, այսպես ասած, արագացումը:
Թե ինչու Բաքուն գնաց այդ պահանջին, եթե նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով սահմանված էր եռամյա ժամկետ և այն լրանում էր 2023 թվականին, առ այսօր բաց հարց է: Արդյո՞ք եղել են չբարձրաձայնված պայմանավորվածություններ, թե՞ Բաքուն անհաջողության է մատնվել հաղորդուղիների ապաշրջափակման՝ իր համար ցանկալի «միջանցքային» ռեժիմի հարցում, որից փորձել է դուրս գալ «դեմքը Լաչինով փրկելով»: Դժվար է ասել, հարցերը շատ են, պատասխանները՝ քիչ, իսկ փաստն այն է, որ օգոստոսի 25-ից Արցախ-Հայաստան կապն իրականացվում է Աղավնոն, Բերձորն ու Սուսը շրջանցելով:
Դրան հաջորդեց ոչ միայն Բրյուսելի հանդիպումը, այլ նաև փոխվարչապետերի մակարդակով հանդիպումը Մոսկվայում՝ սահմանազատման և սահմանագծման թեմայով, որը երկրորդն էր մայիսին Երասխում տեղի ունեցած բացառապես երկկողմ՝ հայ-ադրբեջանական հանդիպումից հետո: Մոսկվայում հայտարարվեց, որ քննարկվել են ընթացակարգային հարցեր, իսկ հետո ազդարարվեց, որ երրորդ հանդիպումը կլինի Բրյուսելում, թեև չկա պաշտոնական հաստատում թե՛ վայրի, թե՛ ժամկետի իմաստով: Սակայն դարձյալ փաստ է, որ թեման առկա է թե՛ Մոսկվայի հովանու ներքո, թե՛ նաև բրյուսելյան ձևաչափում:
Եվ ընդհանրապես, այդ ձևաչափի ձևավորումից ի վեր ամենից հաճախ հնչող հարցերից է այն, թե միմյանց հանդեպ ինչ հարաբերակցության մեջ են Բրյուսելի և Մոսկվայի գործընթացները: Օգոստոսի 31-ի հանդիպումից առաջ ՌԴ ԱԳՆ խոսնակ Զախարովան հայտարարեց, թե Բրյուսեի մտադրությունը կեղծ է և նպատակը հակամարտության կարգավորումը չէ: Հավանաբար, պետք է հասկանալ, թե նպատակը Մոսկվայի դերը թուլացնելն է: Բայց կարո՞ղ է իր «թուլություններն» ունեցող Բրյուսելը թուլացնել Մոսկվայի դերը, հատկապես այն պարագայում, երբ այստեղ կան նաև Անկարայի ու Թեհրանի գործոնները: Գուցե կարող է, եթե լինի Վաշինգտոն-Բրյուսել կուռ տանդեմ: Բայց, ինչպես նշեցի վերևում, լայն ռազմավարության իմաստով հարցեր կան նաև այդ առումով: Ավելին, այստեղ, թերևս, հարկ է նկատել մի ուշագրավ հանգամանք, որը, թվում է, չունի խնդրո առարկայի հետ ուղիղ առնչություն, սակայն գործնականում դրա նշանակությունը Կովկասի իրադարձությունների համար հիմնարար է:
Շաբաթներ առաջ Եվրամիությունը հայտարարեց, որ հաջողվել է Թեհրանի հետ համաձայնեցնել միջուկային գործարքի վերականգնման պայմանավորվածություններ և կազմել բովանդակություն: Այն տրամադրվեց ԱՄՆ-ին, որը մի քանի օր ուսումնասիրելուց հետո պատասխանել էր Թեհրանին: Իրանը օրերս հայտարարեց, որ արձագանքել է ԱՄՆ-ի պատասխանին՝ ԵՄ-ի միջոցով: Երկուստեք պատասխանների բովանդակությունները հայտնի չեն, սակայն մինչ այս պահը եղած արձագանքները կարծես թե այդքան էլ հուսադրող չեն: Իսկ Կովկասում, այդ թվում հայ-ադրբեջանական հակամարտության, արցախյան խնդրում իրավիճակի զարգացման առումով էական տարբերություն է լինելու՝ ԱՄՆ-ն և Իրանը գործում են համաձայնությա՞ն, թե՞ հակադրության դաշտում:
Ի դեպ, մյուս հատկանշական հանգամանքն այն է, որ Բրյուսելում օգոստոսի 31-ին Միշել-Փաշինյան-Ալիև հանդիպմանը զուգահեռ՝ Մոսկվայում տեղի էր ունենում Իրանի և ՌԴ արտգործնախարարների հանդիպումը: Եթե ԱՄՆ-ին չհաջողի Իրանի հետ համաձայնության հարցում, դրանից անշուշտ օգտվելու է Ռուսաստանը: Իսկ այդ պարագայում հարաբերական է լինելու Բրյուսելի դիրքորոշումը: Մի կողմից՝ հասկանալի խնդիրները ՌԴ հետ, մյուս կողմից, ի տարբերություն ԱՄՆ-ի, Եվրոպայի անհամեմատ ավելի զգայունությունը կոֆլիկտային իրավիճակի ծավալման և սրացման հանդեպ:
Այս ընդգրկուն «մաքոքի» համատեքստում հատկանշական է դառնում այն, որ օգոստոսի 31-ի հանդիպումից հետո ԵԽ նախագահը հայտարարեց, թե կողմերը պայմանավորվել են հաջորդ հանդիպումն անցկացնել նոյեմբերին: Մինչ այդ, ըստ հայտարարության, Հայաստանի ու Ադրբեջանի արտգործնախարարները կաշխատեն խաղաղության պայմանագրի տեքստի մշակման ուղղությամբ, սակայն դա ամենևին նոր համաձայնություն չէ, և անկասկած է, որ խոսքն էլ չափազանց բարդ աշխատանքի մասին է, հաշվի առնելով թե՛ կողմերի դիրքորոշումների իրարամերժությունը, թե՛ այսպես կոչված «միջանցքային», և թե Արցախի կարգավիճակի հարցում, և թե ավելի լայն աշխարհաքաղաքական իմաստով անորոշ, բարդ, հակասական և անկանխատեսելի իրավիճակը:
Ու հենց այդ առումով նոյեմբերը բավականին հատկանշական ժամկետ է միջազգային իրադրության առումով, այն ակնկալիքով, որ մինչ այդ առանցքային մի շարք հարցերում կարող են գրանցվել գոնե հանգրվանային-միջանկյալ որոշակիություններ: Նոյեմբերին է նաև ԱՄՆ Կոնգրեսի միջանկյալ ընտրությունը, որտեղ դեմոկրատական վարչակազմը ձգտելու է լուծել Կոնգրեսը պահելու և Հանրապետականին չզիջելու խնդիրը՝ իր բնույթով ներքին, սակայն նշանակությամբ գործնականում միջազգային հարց, և նոյեմբերին է G20 Վեհաժողովը Ինդոնեզիայում, որին ներկա լինելու մասին է հայտարարել ՌԴ նախագահ Պուտինը, բավականին անհարմար վիճակում դնելով արևմտյան առաջնորդներին:
Ի՞նչ «աշխարհում» է հասունանալու բրյուսելյան ձևաչափում Փաշինյան-Ալիև նոյեմբերյան հանդիպումը, և ու՞մ օգտին է աշխատելու ժամանակը: Թեև, այդ առումով ժամանակը միշտ աշխատում է այն սուբյեկտի օգտին, որը առաջնորդվում և գործում է աշխատելու ժամանակի ամենօրյա հրամայականով:
Հակոբ ԲԱԴԱԼՅԱՆ
Լրագրող
Երևան
